هم‌اندیشی «خوانش تمدنی از زیارت»، امروز چهارشنبه ۲ اسفندماه از سوی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.موسی نجفی؛ رئیس پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، در این نشست به سخنرانی پرداخت که گزیده سخنان وی در ادامه می‌آید:
زیارت مخصوص مسلمانان و به ویژه شیعیان است. نکته مهم در زیارت، مسئله تنوع ملیت‌هاست چراکه نمی‌توانیم بگوئیم یک زیارتگاه مربوط به ملیت خاصی است مثلا عتبات عالیات متعلق به عراقی‌ها یا مشهد متعلق به ایرانی‌ها نیست بلکه زواری از کشورهای مختلف در آنجا حضور پیدا می‌کنند و از این تساوی ملیت‌ها، بُعد تمدنی بیرون می‌آید چراکه تمدن می‌تواند ملیت‌های مختلف را پوشش دهد. مسئله دیگر اینکه تمدن نمونه عالی فرهنگ است.
علت سقوط امپراتوری روم
مسئله مهم در زیارتگاه‌ها، پاکیزگی و تمیزی آنهاست چراکه شخص کثیف و آلوده نباید وارد چنین مکان‌هایی شود. انسان باید جسم خود را پاک کند که بتواند درونش را پاک کند. مسئله دیگری که در زیارت اهمیت دارد و دارای جنبه تمدنی است و ما کمتر به آن توجه می‌کنیم این است که خود توجه به اموات و گذشتگان در تمدن اسلامی اهمیت زیادی دارد. گفته شده امپراتوری روم، زمانی سقوط کرد که سران آن، فکر کردند خودشان کسی هستند و گذشتگان را فراموش کردند و گفتند ما نباید مرده‌پرست باشیم.
تفکر وهابیت همین‌گونه است و اعتقادی به توجه به گذشتگان و مردگان ندارد اما کشورهای اروپایی به مردگان خود احترام زیادی می‌گذارند و نسب‌نامه‌های زیادی هم دارند چون به میزان بسیار زیادی به گذشته خود افتخار می‌کنند ولی در بسیاری از موارد به مسلمانان می‌گویند علت اینکه شما پیشرفت نمی‌کنید، مرده‌پرستی شماست.
فضایل اخلاقی در زیارت
یکی از ابعاد تمدنی، فضایل اخلاقی است که نزد ائمه معصوم ما و در زیارتگاه‌ها موج می‌زند. وقتی شخصی وارد زیارتگاه می‌شود احساس می‌کند یک دوربین الهی در حال نگاه کردن به اوست. زندگی مؤمنانه خودش را در زیارت به بهترین وجه نشان می‌دهد. بارها گفته‌ام تمدن اسلامی نه در مقابل تمدن غرب و نه موافق آن است بلکه بالاتر از آن است و یکی از ابعاد این تمدن، همین زیارت است که در تمدن غربی وجود ندارد.
زیارت در تمدن اسلامی، شدیداً با مفهوم هویت در ارتباط است. همین که ما برای فرزندانمان اسم ائمه یا اسم حضرت فاطمه و حضرت زهرا(س) می‌گذاریم نوعی هویت است که از سنت‌ها به ما رسیده است. مسئله دیگر رابطه زیارت و مفهوم سعادت است. ما در زیارت، هم به دنیا و هم آخرت خودمان نگاه می‌کنیم و این مختص فرهنگ اسلامی و مخصوصا شیعیان است.
ریشه تاریخی زیارت
همچنین یحیی فوزی؛ عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، در این همایش سخنرانی کرد که گزیده سخنان وی را در ادامه می‌خوانید:
موضوع محوری ستاد اربعین، زیارت است و زیارت هم پدیده‌ای انسانی است که دارای وجوه مختلف است. این پدیده در تاریخ بشر و در بسیاری از ادیان و مذاهب وجود داشته است. زیارت از مناسک و فرهنگ آئینی و بخشی از فرهنگ جوامع محسوب می‌شود لذا اگر بخواهیم فرهنگ آنها را بررسی کنیم، بخشی از آن در زیارت تجلی پیدا می‌کند. از سوی دیگر زیارت یک کنش انسانی است چون با کنش و رفتار انسان سر و کار دارد. زیارت ابعاد مختلف دارد و فقط یک عمل تک‌وجهی نیست بلکه ابعاد عبادی، دینی، جامعه شناختی و فرهنگی دارد.
اکنون هم در دنیا مشاهده می‌کنیم که مراکز و پژوهشگران متعدد به مسئله زیارت در ادیان مختلف می‌پردازند و کارهای خوبی در این زمینه صورت گرفته است. حتی درباره نشانه‌های دینی که در مراکز زیارتی استفاده می‌شود تحقیقات علمی و پژوهشی صورت گرفته و اگر در گوگل سرچ کنید ادبیات بسیار زیادی در این زمینه موجود است. همچنین زیارت، ابعاد سیاسی و اقتصادی دارد. صنعت زیارت یک صنعت اقتصادی است و مقالات متعددی در مورد آن به رشته تحریر در آمده است.
زیارت یک مقوله بین‌رشته‌ای است یعنی رشته‌های مختلف علوم انسانی از جمله فقه، کلام، علوم اجتماعی، علوم سیاسی و حتی اقتصاد می‌توانند با این بحث ارتباط برقرار کرده و به عنوان یک مسئله انسانی به آن بپردازند. به همین دلیل است که این موضوع برای پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی قابل بررسی و ارزیابی است و تفاهم‌نامه ما با ستاد عتبات، در همین راستا است و به عنوان یک موضوع آکادمیک می‌تواند مورد تحقیق قرار گیرد. اساسا موضوع زیارت، هم به افراد و هم غیر انسان مربوط است مثلا ما هم زیارت انسان‌های زنده و بزرگان و هم زیارت افرادی که فوت کرده‌اند و حتی زیارت برخی مراکز خاص همانند کعبه را داریم.
زیارت در سیره ائمه(ع) و بزرگان
زیارت در اسلام، ریشه قرآنی هم دارد مثلا در سوره توبه، خطاب به پیامبر(ص) آمده است در کنار قبر کفار و منافقان توقف نکن و برای آنها دعا نکن. تفسیر این آیه این است که چنین کاری را برای مومنان انجام بده. در سیره پیامبر(ص) هم آمده است که پیامبر(ص) پس از فتح مکه فرمود می‌خواهم قبر مادرم آمنه را زیارت کنم. همچنین در سیره بزرگان و ائمه(ع) چنین اقدامی وجود دارد و نوعی نشانه محبت و وفاداری است.
از سوی دیگر نوعی برقراری ارتباط با آنجایی است که ما در آنجا حضور پیدا کرده و شهادت می‌دهیم که شخص مورد زیارت صدای ما را می‌شنود بنابراین زیارتگاه یک مکان تعاملی است و فردی که به زیارت می‌رود برای دیدن یک جای بی‌روح نمی‌رود. زیارت کارکردهای مختلفی دارد و مثلا باعث تقویت معارف دینی، ارتباط بیشتر با خدا، کسب فیض و تقرب الهی می‌شود. زمانی مشخص نبود که بسیاری از این امامزاده‌ها چه کسانی هستند اما یکی از بزرگان می‌گفت مهم نیست که این شخص کیست اما همین‌که می‌دانیم یکی از نوادگان پیامبر(ص) و ائمه است و شخص با حضور در بارگاه وی احساس آرامش می‌کند برای ما اهمیت دارد.
زیارت کارکرد اجتماعی گسترده‌ای دارد و باعث انسجام اجتماعی و وحدت و نزدیک شدن افرادی می‌شود که عقاید نزدیکی به هم دارند. این کارکرد اجتماعی می‌تواند پیوندهای سیاسی و سرمایه اجتماعی را تقویت کند. نقش اخلاقی زیارت هم بسیار پررنگ است چراکه باعث می‌شود نوعی تعادل اخلاقی در جامعه به وجود بیاید. از سوی دیگر حضور در مراکز زیارتگاهی که در آنجا قربانی و صدقه صورت می‌گیرد باعث افزایش دستگیری از نیازمندان و مستمندان می‌شود. رفتن به زیارت و خریدن سوغات و گردشگری، باعث شکل‌گیری یک اقتصاد برای هر منطقه‌ای می‌شود. اکنون مشاهده می‌کنیم که اقتصاد بسیاری از شهرهای زیارتی، مبتنی بر همان زیارت است.
همچنین افرادی که به زیارت می‌روند در آنجا قرآن و دعا می‌خوانند و این نشان می‌دهد که زیارت کارکرد آموزشی دارد. از سوی دیگر باعث تقویت ارزش‌ها، روحیه ایثار و از خود گذشتگی هم می‌شود. مبارزه با ظلم، توجه به ارزش شهادت و نوعدوستی، از دیگر کارکردهای زیارت در دین مبین اسلام و در مذهب تشیع است. این کارکردهای مختلف زیارت باعث می‌شود که بخشی از فرهنگ ما غنی شود.
نظر شما