کار امروز را به فردا انداختن یا سهل‌انگاری و اهمال‌کاری، یکی از صفات مذموم اخلاقی است که در روایات با عنوان «تسویف» از آن یاد شده است. بیماری تسویف وقتی دامنگیر انسان شود، کار امروز به فردا و کار فردا به پس فردا و... موکول می‌شود و عمر در سایه این بیماری به بطالت و وقت‌گذرانی کشیده می‌شود. در این زمان انسان همیشه به دنبال وقت مناسبی برای انجام عمل خود است، ولی هیچ وقت زمان آن نمی‌رسد.

برای بررسی این بیماری و از همه مهم‌تر راه‌های غلبه بر آن با حجت‌الاسلام دکتر حسن‌رضا رضایی، مدیر گروه قرآن و حدیث مرکز مطالعات و پاسخ‌گویی به شبهات دینی به گفت‌وگو پرداخته و در کلام الهی و احادیث، راهکارهایی برای رهایی از آن جویا شدیم.

سهل‌انگاری در نظرگاه اهل بیت(ع)

دکتر رضایی در ابتدا با اشاره به آیه ۱۳۳ سوره آل‌عمران می‌گوید: در قرآن کریم به مسئله تعجیل به دور از سهل‌انگاری اشاره شده و آمده است «برای رسیدن به آمرزش پروردگارتان شتاب کنید»‏. نمونه دیگر عجله و سرعت، عجله حضرت موسی(ع) در پی کسب رضایت الهی بود که در آیه ۸۴ سوره طه آمده است «وَ عَجِلْتُ إِلَیْکَ رَبِّ لِتَرْضَی». همچنین در آیه۱۴۸ سوره بقره داریم: «فَاسْتَبِقُوا الْخَیرات». این آیات، ما را به مسیری رهنمون می‌کند که عجله بدون تفکر و شناخت، مذموم است. همچنین در آیات ۹۹ و ۱۰۰ سوره مؤمنون به تأخیر انداختن توبه اشاره و به کسانی که در توبه امروز و فردا می‌کنند، می‌فرماید: «کافران در جهل و غفلت‌اند تا آن‌گاه که وقت مرگ هر یک از آن‌ها فرا رسد، در آن حال گوید: بارالها، مرا به دنیا بازگردانید تا شاید به جبران گذشته عملی صالح بجا آورم».

مدیر گروه قرآن و حدیث مرکز مطالعات و پاسخ‌گویی به شبهات دینی بیان می‌کند: اهل بیت عصمت و طهارت(ع) خطاب به افرادی که در کارها امروز و فردا می‌کنند، از ادبیات تند استفاده کرده‌اند که نشان از مذمت اخلاقی آن است. برای نمونه امام باقر(ع) براساس روایتی که در بحارالانوار آمده، می‌فرماید: «زنهار از افکندن کار امروز به فردا، زیرا این کار دریایی است که مردمان در آن غرق و نابود می‌شوند». غرق شدن در آن یعنی تبدیل شدن به وسواس و عادت که نمی‌توان به‌راحتی از دریای تسویف بیرون آمد. در احادیث دیگر نقل شده شیطان بر افکار افراد اهمال‌کار مسلط بوده و تسویف، کلید کیدهای شیطان برای بازداشتن از رشد و تکامل انسان است. امیرمؤمنان(ع) نیز در روایتی که در بحارالانوار آمده، این نکته را به‌صراحت بیان فرموده که شیطان آرزوی توبه را در سر انسان می‌پروراند تا به تسویف کشیده شود. تسویف در لسان روایات، اعلام خطر و هشدار جدی به انسان است؛ یعنی مراقب و برحذر باشید. همچنین در روایات دیگری، در دعای روز پنجشنبه وارد شده است: «خدایا به سوی تو آمده‌ام در حالی که انگیزه‌های تسویف در من فزونی یافته است...».

درمان تسویف بر اساس آیات قرآن کریم و روایات

دکتر رضایی در پاسخ به این پرسش که چگونه می‌توان اهمال‌کاری را درمان کرد، می‌گوید: یکی از مهم‌ترین اقدامات برای درمان تسویف، مدیریت زمان است. یعنی برای انجام هر کار باید وقتی را مشخص کرده و زمان انجام کارها را تعیین و وقت را تقسیم‌بندی و سعی کرد در ساعات تعیین شده از هر کار جانبی خودداری شود. به‌طور مثال اگر ساعتی را برای مطالعه تعیین کرده‌ایم به هیچ عنوان آن وقت را به کارهای دیگر اختصاص ندهیم و در آن ساعت فقط مطالعه کنیم. اقدام دیگر، پرهیز از توجیه است. توجیه‌گرایی برای حفظ موقعیت شخصی، بستر اهمال‌کاری است. اهمال‌کار هر چند بخواهد برای اهمال خود دلیل و برهان اقامه کند، ولی خودش می‌داند دلایلش قانع‌کننده نیست؛ بلکه برای فرار از مسئولیت، آن براهین ساختگی را عنوان می‌کند. در آیات ۱۴ و ۱۵ سوره قیامت به این ویژگی اشاره شده است: «انسان بر نفس خویش بیناست، گرچه عذری بتراشد».

این پژوهشگر دینی اظهار می‌کند: تلاش برای ایجاد انگیزه از دیگر عوامل درمان تسویف است. انگیزه، منبع اصلی تولید یک رفتار است و تا انگیزه نباشد، رفتار شکل نمی‌گیرد. به‌طور نمونه اگر برای مطالعه دچار تسویف شده‌اید، می‌توانید از مطالعه منابع درسی آسان شروع کرده و به منابع دقیق‌تر تعمیم دهید. یا در مسئله عبادی از مستحبات کاسته و به واجبات اهمیت بیشتری دهید. در کنار آن، یکی از بهترین اصول نهادینه کردن یک رفتار، خودتشویقی و خودتنبیهی است. برای استفاده از این اصل می‌توانید با خودتان برای زمان و میزان عمل، قرار بگذارید و برای خود تشویق مناسبی ازجمله تفریح، بازی مورد علاقه و... در نظر بگیرید و اگر اهمال‌کاری کرده و در ساعت معین به کار غیرضروری دیگری پرداختید، خودتان را تنبیه کنید. نوع تنبیه به مقتضای میل و سلیقه افراد بستگی دارد؛ به‌طور مثال می‌توانید تنبیه خود را صدقه دادن به فقیر یا تمیز کردن اتاق، کم‌خوابی و... قرار دهید.

گام‌هایی برای درمان تسویف

این استاد حوزه و دانشگاه تصریح می‌کند: به یاد داشته باشید افراد اهمال‌کار به‌دلیل نداشتن برنامه معین و مشخص در زندگی روزمره و نیز  نداشتن اراده‌ای قوی و تأثیرگذار، همیشه به محرک و عاملی برای به حرکت درآمدن نیاز دارند. یکی از عوامل محرک، دوست و رفیق بااراده و منظم است. در کنار آن، مناسب است هر وقت انجام کاری را به تعویق انداختید، آن را در دفتر خود و یا دفتری که به این منظور در نظر گرفته شده یادداشت کنید. هر روز که اهمال‌کاری خود را مطالعه می‌کنید احساس بدی به شما دست خواهد داد و سعی در ایجاد اراده و رفع حالت تسویف خواهید کرد. این روش همان محاسبه در کارهاست که هر چند دقت در آن بیشتر باش،د می‌تواند مراقبت انسان را دقیق‌تر، عمیق‌تر و جدی‌تر کند. در کنار تمام این کارها استفاده از دعا و توسل نیز بسیار اثرگذار است، چرا که از بهترین راه‌های دوری از حالت سستی در کارها کمک خواستن از خداوند متعال و اهل‌بیت(ع) است. به این منظور و برای رفع حالت اهمال و تسویف، از خداوند متعال کمک بخواهید.

دکتر رضایی در پایان تصریح می‌کند: اهمال و تسویف به مرور زمان در شما به وجود آمده است، بنابراین نباید از خودتان توقع داشته باشید در مدت کوتاهی برطرف شود بلکه با امید و تلاش مستمر می‌توانید این حالت را به مرور زمان در رفتارتان از بین ببرید. امیرالمؤمنین علی(ع) در روایتی که در عیون‌الحکم آمده، در تأیید این سخن فرموده است: «هر که کار کند، قوی‌تر شود و هر که در کار کوتاهی ورزد، بر ضعف و سستی او در کارها افزوده شود».