طبق قانون هر شخصی که مرتکب جرم می شود، باید مسئولیت جبران آثار و تبعات ناشی از آن را نیز بپذیرد. اما در خصوص جنون این مسئله متفاوت است؛ زیرا شروط عامه تکلیف از اجزایی چون عقل، بلوغ، اختیار و قصد تشکیل می شود و برای احراز مسئولیت کیفری یک شخص، وجود تمامی این عناصر ضروری است. بنابراین زمانی می توانیم برای یک فرد مسئولیت کیفری در نظر بگیریم که در زمان ارتکاب جرم عاقل بالغ و مختار باشد.

عوامل رافع مسئولیت کیفری

عوامل رافع مسئولیت کیفری، عواملی هستند که شخص را از هرگونه مسئولیت کیفری مبرا می کنند؛ اما مسئولیت مدنی که همان جبران خسارت است به قوت خود باقی می ماند. عوامل رافع مسئولیت کیفری مصادیق مختلفی دارد که یکی از مهم ترین مصادیق آن، جنون است. در یک تعریف ساده، مجنون به کسی می گویند که در زمان ارتکاب جرم، دچار اختلال روانی بوده به طوری که فاقد اراده یا قوه تمییز باشد. با توجه به این تعریف، مجازات فرد مجنون هرگز هدف عینی مجازات که همان اصلاح بزهکار است را محقق نمی کند.

 البته باید به این نکته توجه  داشته باشیم که تاثیر جنون و اختلالات روانی در خصوص رفع مسئولیت کیفری طبق ماده 149 قانون مجازات اسلامی در دو مورد حین ارتکاب جرم و بعد ارتکاب جرم متفاوت است:

جنون و اختلالات روانی قبل و حین ارتکاب جرم

جنون برای اینکه مسئولیت کیفری را از شخص رفع کند، باید قبل و یا در حین ارتکاب جرم باشد. به عبارت بهتر، اگر وکیل مجرم بتواند مدارک و شواهدی را به دادگاه ارائه کند که متهم در زمان ارتکاب جرم کنترلی بر رفتار خود نداشته و فاقد قوه اراده بوده است، مجنون محسوب شده و مسئولیت کیفری از آن رفع می شود.

جنون و اختلالات روانی بعد از ارتکاب جرم

بر خلاف مورد قبل، اثبات حالت جنون بعد از ارتکاب جرم، هیچ تاثیری در مجازات یا مسئولیت کیفری فرد ندارد. به بیان بهتر اگر جنون و اختلالات روانی بعد از ارتکاب جرم به وجود بیاید و شخص در زمان انجام جرم از سلامت عقلی و اراده بر خوردار باشد، مسئولیت کیفری آن محرز است و مجرم به مجازاتی که برای او تعیین شده محکوم می شود.

-سوال: اگر حالت جنون بعد از ارتکاب جرم در حین محکامه و پیش از صدور حکم قطعی باشد، دارای تاثیر است؟

در چنین شرایطی، برای آن که مجرم بتواند در دادگاه از خود دفاع کند و دلایل خود را ارائه دهد، موقتا بررسی پرونده و روند دادرسی تا زمان بهبود فرد متوقف می شود؛ مگر آنکه ارتکاب جرم از جانب مجرم محرز و برای دادگاه روشن باشد. در این صورت نیازی به توقف دادرسی نیست.

جنون ادواری چیست؟

جنون ادواری به وضعیتی اطلاق می شود که فرد به صورت مستمر در حالت زوال عقلانی قرار ندارد. به عبارت دیگر، این فرد فقط در پاره ای از اوقات سال دارای جنون و اختلالت روانی است. بنابراین مجرمی که مبتلا به جنون ادواری می باشد تنها زمانی می تواند مسئولیت کیفری را از خود رفع کند که بتواند ثابت نماید در زمان ارتکاب جرم، فاقد اراده و اختیار و عقل بوده است. در غیر این صورت مسئولیت کیفری به قوت خود باقی است.

سوال: اگر فرد مقتول مجنون باشد، قاتل مجازات می شود؟

همانطور که گفته شد، جنون مسئولیت کیفری را از مجرم رفع می کند؛ لذا اگرشخص قاتل  بتواند جنون خود را ثابت کند قصاص نمی شود و تنها پرداخت دیه فرد مقتول کماکان باقی است که بر عهده بستگان وی می باشد. همچنین اگر فرد عاقلی، فرد مجنونی را به قتل برساند، قصاص نمی شود و باید مجازات تعذیری و دیه فرد مجنون را بپردازد.

فائزه مجردیان - خبرنگار تحریریه جوان قدس