روزهای آخر زمستان که نوید حیات دوباره زمین را می‌دهد، یک روز را به نام روز درختکاری اختصاص داده‌اند. در این روز، هزاران بلکه میلیون‌ها درخت در خاک حاصلخیز زمین ریشه می‌دواند؛ زندگی دوباره می‌گیرد و برکت و شادابی را برای اهل زمین به ارمغان می‌آورد.

در اسلام، سفارش‌های بسیاری برای کاشتن درخت و سپس نگهداری آن شده است. به ویژه در توصیه‌های اهل بیت(ع)، روایات بسیاری در این‌باره آمده که به مناسبت این روزها، شایسته است گذری اجمالی به این روایات داشته باشیم تا از اهتمام دین اسلام به این موضوع، آگاهی پیدا کنیم.

40 چهارشنبه را میهمان کلمات گهربار و حیات‌بخش حضرت علی بن موسی‌الرضا(ع) هستیم و همراه خوانندگان، شرح یک حدیث رضوی را در گفت‌وگو با اساتید حوزه و دانشگاه بررسی خواهیم کرد. شرح حدیث این هفته را در محضر استاد حوزه و پژوهشگر حوزه دین حجت الاسلام والمسلمین عباس رحیمی مزرعه‌شاهی هستیم تا از جام معرفت کلمات رضوی، جان تشنه خویش را سیراب کنیم.

*اهل بیت علیهم السلام توصیه‌های فراوانی به شیعیان در امر کاشت درخت و گسترش این کار داشته‌اند. در این‌باره توضیحی دهید.

در دیدگاه اسلام، درختکاری از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است و آیات و روایات فراوانی درباره این موضوع آمده است. شاید بتوان گفت در هیچ دینی به این اندازه اهتمام به این موضوع نشده است. در آیات شریفه قرآن، به مطالعه درباره آفرینش و خلقت الهی که از جمله آنها درختان می‌باشد سفارش شده و از برخی درخت‌ها، مانند انجیر، زیتون، خرما و انگور یاد شده است. در روایات نیز سفارش فراوانی جهت توجه به این نعمت‌ الهی شده است. برای نمونه در توحید مفضل، روایتی آمده که امام صادق(ع) خطاب به مفضّل می‌فرماید: «اعْتَبِرْ یَا مُفَضَّلُ بِأَشْیَاءَ خُلِقَتْ لِمَآرِبِ الْإِنْسَانِ وَمَا فِیهَا مِنَ التَّدْبِیرِ فَإِنَّهُ ... خُلِقَ لَهُ الشَّجَرُ فَکُلِّفَ غَرْسَهَا وَسَقْیَهَا و...» یعنی ای مفضّل! از آفرینش و آماده‌سازی حکیمانه و مدبّرانه اشیا برای رفع نیاز انسان درس عبرت بگیر... برای او درخت‏ آفریده شده و او باید آن را در زمین بکارد، آب‏ دهد و به آن برسد و از آن بهره گیرد و...

یا اینکه پیامبر اکرم(ص) در روایتی که در جلد 13 مستدرک الوسائل آمده، فرمود: «مَا مِنْ مُسْلِمٍ‏ یَغْرِسُ‏ غَرْساً یَأْکُلُ مِنْهُ إِنْسَانٌ أَوْ دَابَّةٌ أَوْ طَیْرٌ إِلَّا أَنْ یُکْتَبَ لَهُ صَدَقَةٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَة» به این معنا که هیچ مسلمانی نیست که نهالی بکارد و انسان یا حیوان یا پرنده از آن بخورد؛ مگر آنکه تا روز قیامت برای وی صدقه بنویسند.

یا در حدیث جالب دیگری از رسول گرامی(ص) نقل شده در مستدرک الوسائل روایت شده است که «إِنْ قَامَتِ السَّاعَةُ وَفِی یَدِ أَحَدِکُمُ الْفَسِیلَةُ فَإِنِ اسْتَطَاعَ أَنْ لَا تَقُومَ السَّاعَةُ حَتَّی‏ یَغْرِسَهَا فَلْیَغْرِسْهَا»؛ اگر در دست یکی از شما قلمه درختی است و قیامت نزدیک شد، در صورتی که می‌تواند قبل از برپاشدن قیامت، آن را بکارد، باید این کار را انجام دهد.

همچنین در بحارالانوار روایتی از امام صادق(ع) آمده است که: «سِتُّ خِصَالٍ یَنْتَفِعُ بِهَا الْمُؤْمِنُ بَعْدَ مَوْتِهِ: وَلَدٌ صَالِحٌ یَسْتَغْفِرُ لَهُ، ...‏ وَغَرْسٌ‏ یَغْرِسُه‏...» یعنی شش خصلت است که مؤمن بعد از مرگ خود، از آنها سود می‌برد: فرزند صالحی که برایش طلب مغفرت کند، ...و درختی که می‌کارد. سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) و اولیای دین نیز بر کاشت درخت‌های فراوان بوده و آنها علاوه بر توصیه و سفارش بسیار بر این کار، خود نیز به آن عمل می‌کردند.

* اینکه می‌فرمایید خود اهل بیت(ع) نسبت به این امر اهتمام داشتند، امکان دارد نمونه‌هایی برای مخاطبان ما بیاورید به ویژه از سیره امام رضا(ع)؟

همه امامان معصوم(ع) این امر را مهم می‌دانستند و خود در هر فرصت مناسبی، مشغول آن می‌شدند. برای نمونه، امیرالمؤمنین(ع) در طول حیات با برکت خویش، ده‌ها هزار نخل کاشتند. از امام باقر(ع) نقل شده که می‌فرمایند: مردی، امیرمؤمنان علی(ع) را دید که سوار بر شتر شده است و بارهایی از هسته خرما بر پشت شتر خود دارد. پرسید: ای ابوالحسن! این بارها چیست؟ حضرت در پاسخ فرمود: اگر خدا بخواهد صد هزار درخت خرما. آن حضرت به صحرا رفت و آن هسته‌ها را در زمین مساعدی کاشت و سال‌ها آبیاری و مراقبت نمود؛ در نتیجه نخلستان‌هایی که در مجموع دارای صدهزار درخت خرما بودند به وجود آمد.

کتاب ارزشمند عیون أخبار الرضا(ع) را ببینید. مرحوم شیخ صدوق در جلد اول ص141، وقتی قضیه ورود امام رضا(ع) به نیشابور را نقل می‌کند، از نخستین کارهایی که آن حضرت در خانه‌ای که در آن وارد شده بودند انجام می‌دهند، کاشتن درخت بوده است؛ آن هم درخت مثمر و میوه‌دار، نه درختانی که ثمری ندارند.

چون این روایت جالب است اگر اجازه دهید مقداری از آن را بخوانیم. محمد بن احمد نیشابوری از قول مادر بزرگش خدیجه دختر حمدان حکایت کند «هنگامی که امام رضا(ع) در مسیر راه خراسان وارد شهر نیشابور گردید، به منزل ما تشریف آوردند. در گوشه‌ای از حیاط خانه ما یک بادام کاشتند، که رشد کرد و بزرگ شد و یک ساله به ثمر رسید. وقتی مردم متوجه شدند که امام(ع) آن درخت را با دست مبارک خود کاشته است، هر روز به منزل ما می‌آمدند و از بادام‌های آن جهت شفای بیماری خود استفاده می‌کردند و هر کسی هر نوع بیماری که داشت، به عنوان تبرک از آن بادام که تناول می‌کرد، سلامتی خود را باز می‌یافت».

ببینید امام رضا(ع) که مأموریتی الهی در سفر به آن دیار داشت، نخستین اولویتش، کاشتن درخت که صدقه جاریه است را انجام داد و با این کار به همه دوستداران و شیعیان خود این درس را داد که درختکاری آن هم از درختان ثمربخش، از بهترین کارهاست. نمونه‌های دیگری هم از اهل بیت(ع) وجود دارد که به خاطر اینکه گفت وگو طولانی نشود از گفتن آن پرهیز می‌کنم.

*آیا نسبت به آداب کاشت درختان یا مراقبت از آنها در روایات اهل بیت(ع) توصیه‌ای به شیعیان شده است؟

بحمدالله در این موضوع، آموزه‌های خوبی در روایات مطرح است. برای نمونه داریم که در بین ایام هفته، روز یکشنبه مناسب درختکاری است یا اینکه هنگام درختکاری، ابتدا در ریشه درختان آب بریزید و سپس خاک اضافه کنید تا کرم به وجود نیاید و یا ذکرهایی که هنگام کاشتن بذر یا نهال شایسته است گفته شود، مانند: «سُبْحَانَ‏ الْبَاعِثِ‏ الْوَارِث‏». نسبت به مراقبت و آبیاری درختان نیز توصیه‌های فراوانی داریم. مانند روایتی نقل شده در کافی که امام صادق(ع) فرمود: «لَا تَقْطَعُوا الثِّمَارَ فَیَبْعَثَ‏ اللَّهُ عَلَیْکُمُ الْعَذَابَ صَبّا» درختان میوه را نبرید که در این صورت، خداوند پیوسته بر شما عذاب می‌فرستد. یا از پیامبر(ص) نقل شده است که «هر فردی درختی را در بیابان یا درخت سدری را آب دهد، مثل آن است که مؤمنی را از سیراب کرده باشد».

* سخن و توصیه پایانی شما در مورد این کار ارزشمند برای مخاطبان رواق چیست؟

از همه عزیزان؛ شیعیان و دوستداران اهل بیت(ع) تقاضا دارم با عنایت به این همه سفارش ائمه(ع) به درختکاری و مراقبت از درختان، فرصت ایام پایانی سال که ایام درختکاری است را قدر بدانند و هر کدام به اندازه‌ای که می‌توانند درختی ثمر ده بکارند و از آن مراقبت نمایند تا صدقه جاریه‌ای برای آنان باشد و خود وآیندگان از این کار ارزشمند بهره‌مند شوند.