هنگامی که برای زیارت به حرم مطهر رضوی می‌روید اگر در بین راه نگاهی به ویترین مغازه‌های سر راه‌ بیندازید، ممکن است در میان اشیا و محصولات رنگارنگی که به عنوان سوغاتی عرضه می‌شوند، چشمتان به کاسه‌های برنجی بیفتد که در میانه آن یک علامت دست قرار گرفته و تعدادی کلید به آن آویخته شده است. کاسه‌هایی به رنگ نقره‌ای یا طلایی که منقش به آیات سوره‌های قرآن هستند. به گمان خیلی‌ها این ظروف یادگار کاسه‌های برنجی هستند که در گذشته در حرم مطهر برای نوشیدن آب به‌کار می‌رفته‌اند. اما ماجرای این جام‌های برنجی که به جام چهل کلید معروف هستند، متفاوت است.

یک باور قدیمی

در گذشته بین عامه مردم کارهای متداولی برای جلوگیری از چشم زخم و سایر آسیب‌ها انجام می‌گرفته است، در میان وسایل مورد استفاده، ظروفی هم وجود داشته‌ که جام‌های فلزی منقش به دعا یکی از آن‌هاست. از مهم‌ترین این جام‌ها «جام چهل کلید» یا «چهل بسم‌الله» است که به اندازه جام‌های معمولی و از جنس برنج بوده و داخل و خارج آن با نوشته‌های بسیاری پوشیده شده است. در فرهنگ عامه ایران از جام چهل‌کلید برای «چله‌بری» از زن نازا و پیشگیری از افتادن چله بر نوزاد و نیز دور کردن شرّ از آدمیان و مانند آن‌ها استفاده می‌کرده‌اند. همچنین این جام برای گشایش کار، بخت‌گشایی و طلب خوشبختی کاربرد داشته و در کتب قدیمی به رواج استفاده از آن در میان مردم شهرهای استان خراسان و اصفهان اشاره شده است.

از رفع چشم زخم تا طلب حاجت

 بر جام چهل بسم االله، چهل بار جمله «بسم االله الرحمن الرحیم» و «انا فتحنا لک فتحا مبینا» آمده است. برخی از جام‌ها به جام «قل» شناخته شده‌اند زیرا بر آن‌ها چهار سوره‌ای که با قل شروع می‌شود نوشته شده است. این کلیدها کلید واقعی نیست، بلکه شبیه کلید است و بر آن‌ها کلمات «نصر من االله» و یا «انا فتحنا لک فتحا مبینا» حک شده است. نماد دست که در برخی جام‌ها به صورت عمودی از میان ظرف بیرون آمده، از طراحی‌هایی است که بعدها به این جام اضافه شده‌ و این نماد نشانه از این دارد که به مرور زمان این جام به نمادی برای طلب حاجت هم تبدیل شده است.

نمونه‌های موجود

در گذشته جام‌های چهل بسم االله و چهل کلید ازجمله ابزار گرانقیمت به شمار می‌آمدند. همچنین این جام‌ها در زمره قدیمی‌ترین ابزار طلسمی به حساب می‌آید و نمونه‌هایی از آن از قرن هفتم هجری به بعد به‌جا مانده است. نمونه‌های دیگری از این جام علاوه بر ایران، در بعضی از کشورهای اسلامی مانند سوریه، عراق و مصر مشاهده شده‌است. کهن‌ترین جام‌های موجود متعلق به دوره صفویان است که یکی از نمونه‌های آن در موزه ویکتوریا-آلبرت لندن و نمونه دیگر آن در موزه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.

جام زرین موزه آستان

جام چهل کلید که در موزه مرکزی آستان قدس نگهداری می‌شود متعلق به دوره صفوی است. این جام دارای 5سانتیمتر ارتفاع، 15سانتیمتر قط دهانه و 675 گرم وزن است و در داخل و خارج آن دعاها و اورادی کنده‌کاری شده است. سطح داخلی ظرف با نقش 6محراب کتیبه‌دار با آیات و ادعیه تزئین شده و روی سطح خارجی، صور فلکی و طلسمات نقش بسته است. بر لبه جام 53 کلید آویخته شده که روی همه آن‌ها دعاهایی کنده‌کاری شده است. علاوه جایگاه مردم‌شناسی، این اثر نمونه‌ای از هنر فلزکاری دوره صفوی نیز به شمار می‌رود.