از ۱۳ اقلیمی که در دنیا وجود دارد، ۱۱ اقلیم آن در ایران است

رئیس انجمن ژنتیک ایران درخصوص اهمیت حفظ و نگهداری ذخایر ژنتیکی و تنوع زیستی کشور به «قدس‌آنلاین» می‌گوید: جغرافیای کشور ما از مناطق بسیار سردسیر تا مناطق بسیار گرم تشکیل شده  است که این تنوع آب و هوایی تنوع منابع و ذخایر ژنتیکی را  به  ارمغان آورده و یکی از بزرگترین سرمایه‌هایی محسوب می‌شود که طی قرن‌های گذشته برای کشور ما باقی مانده است. به طوری که از ۱۳ اقلیمی که در دنیا وجود دارد، ۱۱ اقلیم آن در ایران می‌باشد و این ویژگی مهم، وجود انواع مختلف موجودات زنده اعم از باکتری‌ها، گیاهان، جانوران، خزندگان، پرندگان و چرندگان و ... را رقم زده است.

دکتر مختار جلالی؛ با اشاره به اینکه جنگل‌های هیرکانی در شمال ایران مربوط به قبل از عصر یخبندان هستند و توانسته اند از آن یخبندان کشنده جان  سالم  بدر ببرند می‌افزاید: جنگل‌های بسیاری طی دوران یخبندان در نقاط مختلف دنیا از جمله اروپا از بین رفته اند در حالیکه خوشبختانه در ایران وجود دارند و گنجینه‌ای از منابع ارزنده ژنتیکی محسوب می‌شوند. این وظیفه ماست تا از این ثروت ملی و گنجینه‌های ارزشمند که از هزاران سال پیش برایمان به ارث رسیده است حفاظت و حراست کنیم و ضمن بهره‌برداری از این ذخایر؛ امانت داران خوبی برای نسل‌های آینده باشیم.

وی ادامه می دهد: وقتی فرانسوی‌ها برای شناسایی و کشف آثار باستانی به ایران آمده‌ بودند و پس از مدتی آثار باستانی کشف شده را به ناصرالدین شاه قاجار نشان دادند، او که در انتظار طلا و جواهر بود، با ناراحتی دستور داد این سپرپاره‌ها، شمشیر و کوزه‌ شکسته‌ها را بدهید فرانسوی‌ها ببرند. فرانسوی‌ها که قدر این آثار باستانی را می‌دانستند، با قاطر و اسب از طریق ترکیه آن‌ها را به کشور خود بردند و اکنون در موزه لوور فرانسه سالن بزرگی به آثار باستانی ایران اختصاص دارد که سالانه بیش از چندین میلیون نفر از این موزه بازدید می کنند که اگر بخواهیم به دقت میراث فرهنگی موجود در آن  موزه را بررسی کنیم بیشتر از یک روز زمان می‌برد. امروز برای تکه‌های کوچک همان کوزه شکسته‌هایی که از نظر ناصرالدین‌شاه بی ارزش بود، نمی‌توان قیمت تعیین کرد. بنابراین اگر امروز ما قدر ذخائر زیستی و ژنتیکی کشور را ندانیم، به طور حتم نسل‌های آینده نیز چنین قضاوتی نسبت به ما خواهند داشت.  

ثروتی که قدر آن را ندانسته و نمی‌دانیم

این استاد دانشگاه تربیت مدرس ادامه می‌دهد: ارزیابی‌های علمی اقتصادی نشان می‌دهد؛ ارزش اقتصادی ذخایر زیستی و ژنتیکی کشور- اعم از ویروس، باکتری، گیاه، مرتع، خزنده، پرنده، چرنده و ... بیشتر از ارزش نفت و گاز کشف شده است. به این معنا که اگر ما به لحاظ ذخایر نفت و گاز، رتبه  بسیار بالایی داریم و از نظر ذخایر گازی و چهار یا پنجمین کشور نفت خیز جهان هستیم، ارزش اقتصادی ذخایر ژنتیکی کشورمان به مراتب بیشتر از منابع نفت و گاز است. اما شاید دلیل اینکه چرا قدر این ثروت ملی و ذخائر ژنتیکی را نمی‌دانیم این است که هنوز در مورد این ذخایر به بهره‌برداری و اقتصادی سازی نرسیده‌ایم. درحالی که کشورهای اروپایی که این منابع را ندارند به عنوان گردشگر طبیعی به کشور ما سفر می‌کنند تا بخشی از این منابع و ذخایر را به صورت قانونی و یا حتی غیرقانونی – که معمولا به صورت غیر قانونی این کار را انجام می‌دهند - جمع‌آوری کنند و با خود ببرند.

به گفته جلالی تحقیقات جهانی مربوط به حوزه ژنتیک و انتقال صفات از طریق ژن‌ها، بر می‌گردد؛ خیلی قبل تر از تحقیقات مندل که با آزمایش روی گیاه نخود فرنگی به ثبت رسیده است که قدمتی کمتر از دو قرن دارد. درحالی که لوح سفالی کشف شده و آثار باستانی ما نشان می‌دهد؛ که بیش از ۵ هزار سال پیش در ایران اصلاح نژاد دام (اسب) صورت می‌گرفته و ما این افتخار را داریم که ایرانیان دوران باستان در منطقه ایلام فعلی برای داشتن اسب‌های تیزرو با استفاده از علم ژنتیک، اصلاح نژاد انجام می‌دادند.

تنوع گیاهی و جانوری جنگل‌های ما ۱۰ برابر برخی از کشورهاست  

این عضو شورای انجمن‌های علمی کشور، در خصوص اهمیت بانک‌های ذخایر زیستی و  ژنتیکی کشور می‌گوید: در هر یک کیلومتر مربع جنگل‌های ما به اندازه ۱۰ کیلومتر جنگل‌های سایر کشورها انواع مختلف گیاهان،حشرات، درختان و درختچه‌ها وجود دارد، که هر یک از این ذخایر یک گنجینه‌محسوب می‌شوند. چرا که بسیاری از کشورها ،گاهی برای پیدا یک ژن مقاومت به بیماری، خشکی و یا حتی تولید برخی مواد ارزشمند دارویی باید به سایر کشورها مراجعه کنند و آن را با قیمت‌های بسیار بالا خریداری کنند. درحالی که ما انواع این تنوع را در کشور داریم. به عنوان نمونه پوست درخت سرخدار حاوی تاکسول است که ماده موثره تولیدات دارویی برای درمان برخی از انواع سرطان محسوب  می‌شود و این درخت بسیار کم‌نظیر در جنگل‌های هیرکانی وجود دارد . اما اگر این درخت مورد بهره‌برداری بی‌رویه قرار گیرد نسل آن منقرض خواهد شد. درحالی که می‌توان با استفاده از فناوری های نوین از جمله بیوتکنولوژی مانند کِشت بافت نمونه کوچک چندگرمی از این درخت را در شرایط کنترل شده نگهداشت و هر زمان که به آن نیاز داشتیم آن تکثیر کنیم و مورد بهره‌برداری قرار دهیم.

ضرورت دارد با سرمایه گذاری بیشتر منابع ژنتیکی بیشتری ذخیره سازی کنیم

جلالی درپاسخ به این پرسش که وضعیت فعلی این بانک‌ها را چگونه ارزیابی می‌کنید، با این توضیح که بانک‌های ‌ذخایر زیستی و ژنتیکی کشور شامل دو نوع بانک می‌شوند، می‌افزاید: یک نوع از بانک‌های ذخایر زیستی و ژنتیکی ،بانک‌هایی هستند که ذخایر باید به صورت زنده نگهداری شوند؛از جمله این بانک‌ها می‌توان به باغ مرکبات رامسر و باغ پسته کرمان و امثال‌ آن‌ها اشاره  کرد، که نه تنها آنگونه که باید برای توسعه و حفاظت از این باغ‌ها حمایت نمی‌شود، بلکه در برخی مواقع حتی بودجه اولیه برای حفظ و نگهداری از این بانک‌ها اختصاص نمی‌یابد. نوع دوم این بانک‌ها، بانک‌های بذر و هرباریوم (در بر گیرنده مجموعه‌ای از نمونه‌های بذری و گیاهی  خشک شده) هستند، که نگهداری از این ذخایر نسبتا راحت‌تر است. به این ترتیب در حوزه‌های مختلف اعم از کشاورزی، دامپروری، آبزیان و گیاهان بانک های متعدد ژنتیکی داریم، اما آنچه مهم است اینکه باید اراده ملی برای پی‌بردن به اهمیت ذخیره‌سازی، برای شناسایی، جمع آوری، حفظ و نگهداری و بهره برداری درست از منابع ژنتیکی وجود داشته باشد تا بتوانیم با سرمایه گذاری بیشتر منابع ژنتیکی بیشتری را ذخیره سازی کنیم و از خطر انقراض نجات دهیم. زیرا  تنوع زیستی و ژنتیکی موجود در ایران به مراتب بیشتر از تنوع زیستی و ژنتیکی بیشتر کشورهای اروپا است.در هر یک کیلومتر مربع جنگل‌های ما به اندازه ۱۰ کیلومتر جنگل‌های سایر کشورها انواع مختلف گیاهان،حشرات، درختان و درختچه‌ها وجود دارد، که هر یک از این ذخایر یک گنجینه‌محسوب می‌شوند

این استاد دانشگاه تربیت‌مدرس با ابراز تاسف از اینکه تا کنون حفظ ذخایر زیستی و ژنتیکی کشور مورد توجه ویژه قرار نگرفته و آنگونه که شایسته این ثروت ملی است حمایت نشده، می‌گوید: برای حفاظت و حراست از این ودیعه‌های الهی و ثروت‌های ملی پروژه بزرگی در قالب طرح کلان ملی ذخایر ژنتیکی توسط من و همکارانم تدوین و به تصویب شورای عالی عتف رسید و این  پروژه  ملی با  مدیریت مشترک آقای دکتر جواد مظفری و بنده شروع شد. به  دلیل عِرق ملی متخصصان و دانشمندان این حوزه در سراسر کشور و همکاری صمیمانه آن‌ها شبکه علمی در مناطق مختلف برای اجرای این طرح  تشکیل شد و با حداقل حمایت حداکثر بهره‌وری را داشت، ولی متاسفانه به دلیل آگاهی نداشتن مسئولان از نقش و اهمیت ذخایر ژنتیک برای توسعه کشور ، از این پروژه ملی حمایت نکردند و این پروژه تعطیل شد. این درحالی است که برخی کشورها برای امنیت بیشتر، نمونه‌های ژنتیکی خود را در بانک‌های ژنتیک بین المللی از جمله بانک ژن سوالوار نروژ به امانت گذاشته‌اند، تا در صورت بروز حوادث غیر مترقبه و در صورت نیاز، امکان دستیابی به ذخایر ژنتیکی خود و بازیافت آن‌ها را داشته باشند.   

بخشی از ذخایر ژنتیکی کشور درحال نابودی و انقراض است

جلالی با تاکید بر اینکه بانک‌های ژن یکی از مهمترین ثروت‌های ملی به‌شمار می‌روند که حفاظت و حراست از آن‌ها نیازمند عزم ملی همه مردم و مسئولان است، اضافه می‌کند: حراست و حفاظت از بانک‌های ذخایر زیستی و ژنتیکی به بودجه قابل قبول و مدیریت علمی نیاز دارد. اما بدون تعارف باید گفت تاکنون در هیچ‌یک از دولت‌ها حفظ ذخایر زیستی و ژنتیکی آنگونه که شایسته این مهم است مورد توجه قرار نگرفته و حتی در برخی مواقع ندانسته اقداماتی در راستای تخریب و نابودی این ذخایر انجام شده است از جمله توسعه شهرها، معادن، راه سازی های غیر علمی و امروزه بسیاری از گونه‌های گیاهی و جانوری کشور اعم از پرندگان، خزندگان و حتی یوزپلنگ ایرانی در خطر جدی انقراض هستند. درحالی‌که می‌توان با استفاده از فناوری‌های نو و با حضور دانشمندان علوم ژنتیک و بیوتکنولوژی کشور و با بکارگیری فناوری‌های نوین از طریق مهندسی ژنتیک و کلونینگ این گونه‌های جانوری ارزشمند را حفظ و تکثیر و از انقراض آن‌ها پیشگیری کرد.