نوروز به معنای روز نو و عید اول سال است. به روز اول فروردین که جشن ملی ایرانیان است، نوروز سلطانی هم می‌گویند. نوروز در زمانهای قدیم در اول بهار نبود، بلکه در فصول سال می‌گشت و گاه به بهار و گاه به تابستان و گاه به زمستان می‌افتاد. در سال 471 ق به فرمان جلال الدین ملکشاه سلجوقی (465 ـ 485) حکیم عمرخیام و چند منجم دیگر تقویم جلالی را تنظیم کرده و نوروز را در اول بهار یا نخستین روز برج حمل قرار دادند. در ایران باستان دو جشن داشتند، یکی جشن مهرگان در آغاز فصل سرما و جشن نوروز در آغاز فصل گرما که از اول فروردین آغاز می‌شد. و هر دو را به خاطر آغازین روز فصل گرما و یا سرما نوروز می‌گفتند و مدت اجرای جشنها در نوروز چندین روز بود.

 درباره سبب نامیده شدن نوروز در نزد ایرانیان سخنان بسیاری گفته شده است. از جمله دانشمند بزرگ ایرانی جناب ابوریحان بیرونی (360 ـ 440) مطالب بسیار شیوا و زیبایی نوشته که به اختصار اشاره می‌شود.

ابوریحان روایاتی از پیامبر(ص) در باره تجلیل و بزرگداشت نوروز آورده تا به آن رنگ و بوی مذهبی داده و از این سنت و فرهنگ زیبا پاسداری کرده باشند.

نخستین روز فروردین نوروز است که اولین روز سال نو است و نام پارسی آن بیان کننده این معنا است و این روز با وارد شدن آفتاب به برج سرطان آغاز می‌شود. خورشید در مکانی قرار می‌گیرد که نزول باران و برآمدن شکوفه‌ها و برگ آوردن درختان تا هنگام رسیدن میوه‌ها و تمایل حیوانات به تناسل و آغاز نو تا تکامل و بلوغ نهایی و رسیدن میوه‌ها را طی کند. این بود که نوروز را دلیل پیدایش و آفرینش جهان دانستند و گفته‌اند در این روز بود که خداوند افلاک را پس از آن که مدتی ساکن بودند به گردش در آورد و ستارگان را پس از چندی متوقف گردانید و خورشید را آفرید و آغاز شمارش از این روز شد و گفته‌اند که خداوند عالم سفلی را در این روز آفرید و کیومرث در این روز به شاهی رسید.

نیز گفته‌اند خداوند در این روز خلق (آدم) را آفرید. نقل شده از پیامبر صلّی الله علیه و آله از ابن عباس که در روز نوروز جامی سیمین که پر از حلوا بود برای پیغمبر هدیه آوردند و آن حضرت پرسید که این چیست؟ گفتند امروز روز نوروز است، پرسید که نوروز چیست؟ گفتند عید بزرگ ایرانیان است فرمود: آری در این روز بود که خداوند هزاران مردم را پس از مرگشان زنده نمود و بر آنها باران به دستور خدا بارید و روزی است که سلیمان آغاز پادشاهی نموده است. گفته شده که در این روز فیروز (نام فرشته) ارواح را برای آفرینش مردم حرکت می‌داد و فرخنده‌ترین ساعات آفتاب است که در صبح نوروز فجر و سپیده در نزدیک‌ترین نقطه زمین واقع می‌شود و نگاه کردن به خورشید برکت است و نام نوروز به زبان پارسی هرمزد است که اسم خدای تعالی است ؛چون خداوند در هر لحظه نوآفرین است.

جد ابوحنیفه امام فرقه حنفیان از براداران اهل سنت که در ایران هم زیاد هستند، ایرانی و نامش زوطی بوده است در روز عید نوروز فالوده‏ای به امام علی (ع) هدیه نمود. امام پذیرفت و تحسین نمود و تجلیل کرد و این رسم را رسم خوبی نامید و درباره عید جملاتی فرمود از جمله فرمود هر روز که انسان در آن به سمت گناه نرود در واقع عید اوست.

امام صادق(ع) این روز را به روز پیمان گرفتن خداوند از انسان مومن برای اظهار بندگی و اقرار به نبوت و ولایت ائمه(ع) تفسیر می کند. در روایت دیگر این روز عید فرج حضرت صاحب الامر(عج) نامیده شده که در این روز بر فاسقین و فاسدین و گمراهان پیروز خواهد شد و حق و عدالت ظاهر و امام حق با شعار جاء الحق و زهق الباطل ظهور خواهد نمود.

گفته شده است امام موسی کاظم(ع) نیز برای دریافت هدایا نشست و هدایایی از ایرانیان تقدیم شد و پیرمردی آمد حضور حضرت و گفت من چیزی ندارم برای هدیه و حضرت آنچه دیگران داده بودند به او بخشید.

مناسبتها و سالروزهایی در این روز در گذشته وجود داشته که معصومان(ع) با توجه به علوم الهی که از آن برخوردار بودند برای ارج نهادن به آن بیان کرده اند.

 آغاز آفرینش و تجلی حق که هستی و طبیعت در این روز آفریده شده و از جلوه های حق است از اینروی مناسب است که در این روز دگرباره حق متجلی شده وامام عصر(عج) ظهور نماید.

 رویش شکوفه ها که نمادی از تجلی زیبایی های حق است که می توان آنرا مقایسه با تجلی عدالت که زیبا ترین ومطلوب ترین خواسته انسان نامید.

 انجام مناسک عبادی خاص مانند غسل که برای اعیاد بزرگ، فطر، قربان، غدیر، جمعه، اختصاص دارد؛ فقها در این مسئله اتفاق کرده و در آثار فقهی به اهمیت آن اشاره و به استحباب غسل و پوشیدن جامه های پاکیزه و نو در این روز تاکید کرده اند.

 پذیرش هدیه و عیدی دادن به دوستان که سنت و سیره معصومان و مورد پسند آنان بوده است.

 دیدار دوستان و خویشاوندان و استحکام پیوندهای خویشاوندی و خانوادگی و اجتماعی و وحدت اسلامی و رفع کدورتها در این ایام توصیه شده است.

 فواید فراوانی که از این فرهنگ و سنت دیرینه می توان از آن برگرفت برای جامعه ایرانی غنیمت است.

 روز بیست و هفتم شهر رجب‏ که با روز نوروز مطابق بود حضرت محمّد بن عبد اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم به سن چهل سالگی به رسالت مبعوث شد. یعنی مبعث رسول خاتم در این روز واقع شده است.

خلفای عباسی هم به نوروز توجه ویژه داشتند از آنرو که ایرانیان از جمله حامیان بزرگ خلافت عباسی بودند به جهت اینکه عباسیان با شعار دوستی اهل بیت پیامبر(ص) نظر ایرانیان را در قیام علیه امویان ودر دعوت به «الرضا من آل محمد» با خود همراه نمودند. این نیز یکی از امتیازات ایرانیان هست در طول تاریخ که به عشق اهل بیت پیامبر(ص) به اسلام روی آوردند لذا خلفا نیز به آداب سنن ایرانیان اهمیت می دادند و ایرانیان در شکوفایی و گسترش تمدن اسلامی و تشکیلات و نهادهای اسلامی تاثیر تمام ونقش اساسی ایفا نمودند و در رونق و گسترش اسلام و علوم اسلامی در دنیا نقش آفرین اول بودند .