حجت‌الاسلام والمسلمین عیسی عیسی‌زاده، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم: عیادت بیمار عیادت خداست؛ پیامبر اسلام(ص) فرمود: «خداوند در روز قیامت، بنده‌ای از بندگانش را نکوهش می‌کند و می‌گوید: بنده من، چه مانع شد از اینکه مرا عیادت کنی وقتی که بیمار شدم؟ آن بنده در پاسخ عرض می‌کند: خداوندا، تو پاک و منزه هستی، تو پروردگار بندگان هستی، بیمار نمی‌شوی، درد و مرض نداری. خداوند می‌فرماید: برادر مؤمن تو بیمار شد و تو از او عیادت نکردی. سوگند به عزت و جلالم اگر او را عیادت می‌کردی، مرا هم در نزد او می‌یافتی و سپس من هم نیازمندی‌های تو را برآورده می‌ساختم و این از کرامت‌های بنده مؤمن من است و من خدای بخشاینده و مهربان هستم.(محمد بن حسن‏ حر عاملی؛ وسائل الشیعة؛ ج ‏۲، ص ۴۱)

رسول خدا(ص) فرمود: کسی که به عیادت بیمار می‌رود همیشه در میان رحمت الهی راه می‌رود تا بنشیند، آنگاه که نزد بیمار نشست غرق در رحمت خدا می‌شود.(حسین بن محمد تقی‏ نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج ‏۲، ص ۷۸)

امام صادق(ع) فرمود: «هر کس بیمار مسلمانی را عیادت کند، خداوند هفتاد هزار فرشته را موکل می‌کند خانه‌اش را احاطه کنند و در آن تسبیح و تقدیس و تهلیل و تکبیر بگویند تا روز قیامت در حالیکه نصف عبادات‌شان برای عیادت‌کننده مریض است».(محمد بن یعقوب کلینی‏، الکافی، ج ۳، ص ۱۲۰)

امام علی(ع) فرمود از پیامبر اسلام(ص) شنیدم که می‌فرمود: «شخصی که به عیادت برادر مسلمان خود می‌رود در میان میوه‌های چیده شده بهشتی راه می‌رود و هنگامی که نزد بیمار بنشیند رحمت خدا او را فرا می‌گیرد. اگر صبح به دیدن او برود ۷۰ هزار فرشته بر او دعا می‌کنند تا عصر و اگر عصر به دیدن او برود هفتاد هزار فرشته بر او دعا می‌کنند تا صبح.»(احمد بن محمد ابن حنبل، مسند، ج ‏۲، ص ۴۷)

از امام باقر(ع) روایت شده است که حضرت موسی(ع) در مناجاتش عرض کرد: «الهی بیان کن چقدر است ثواب عیادت ‏کننده بیمار؟ خطاب رسید: موکل می‌گردانم ملکی را که عیادت کند او را از قبرش تا روز محشر.»(محمد بن علی‏ ابن بابویه، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص ۱۹۴)

امام صادق(ع) فرمود: هر مؤمنی اگر مؤمن بیماری را در اول صبح عیادت کند، هفتاد هزار فرشته او را مشایعت می‌کنند و زمانی که در نزد او نشست، رحمت الهی وجود او را فرا می‌گیرد و فرشتگان الهی برای او آمرزش می‌طلبند تا شب فرا رسد و اگر در شب عیادت کند باز هم همین حالت برای او خواهد بود تا صبح شود.(محمد بن یعقوب کلینی،؛ الکافی، ج ۳، ص ۱۲۰)

رسول خدا(ص) در آخرین خطبه‌ای که قبل از وفاتشان خواندند فرمودند: «و کسی که به عیادت بیماری برود، به شماره هر قدمی که در این رابطه برمی‌دارد تا لحظه‌‏ای که به خانه باز گردد، هفتاد میلیون گناه از نامه اعمال او پاک گردد.»(محمد بن علی‏ ابن بابویه، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص ۲۹۲)

امام صادق(ع) فرمود: کسی که برای رضای خدا، بیماری را عیادت کند، هر چیزی را بیمار برای او درخواست کند، خداوند برآورده خواهد کرد.(محمد بن علی‏ ابن بابویه، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص ۲۸۹)

همچنین ایشان فرمودند: از بیماران عیادت کنید و از آنان طلب دعا نمائید دعای بیماران مانند دعای فرشتگان قبول می‏شود.(علی بن حسن‏ طبرسی، مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، ص ۲۸۱)

آداب عیادت بیمار

هر کاری که انسان انجام می‌دهد دارای آدابی است که طبعاً عیادت برادر مؤمن بیمار هم از آن مستثنا نیست، استراحت و آرامش از جمله نیازهای اساسی و نخستین یک بیمار بوده، در بهبودی‌اش تأثیر قابل توجه و شایانی دارد. از این رو عیادت کننده باید زمان دیدار را کوتاه کند، تا به استراحت بیمار، لطمه‌ای وارد نشود.

 امیر مؤمنان علی(ع) فرمود: پراجرترین بنده نزد خدا آن کس است که در وقت عیادت بیمار، کم بنشیند، مگر آنکه بیمار خود بخواهد و تقاضا کند.(محمد بن یعقوب کلینی‏، الکافی، ج ۳، ص ۱۱۸)

گاهی از اوقات که انسان به عیادت بیمار می‌رود ممکن است از روی جهل و نادانی و جهات دیگر چندان بیمار را خسته کند که عیادت او از خود مرض رنج آورتر باشد؛ در همین رابطه امام صادق(ع) فرمود: عیادت کامل آنست که دستت را بر بازوی او نهی و زود بر خیزی، که عیادت احمق و پرحرف برای مریض از بیماری او سخت‏‌تر است.(حسن بن فضل‏ طبرسی، مکارم الأخلاق، ص ۳۶۰)

از امام صادق(ع) روایت شده که فرمودند: «برای درد چشم عیادت نباشد و عیادت در بیماری کمتر از سه روز نباشد و اگر خواهی یک روز در میان و یا دو روز در میان عیادت کن و اگر بیماری طولانی شد مریض را به اهل و عیالش بگذار.»(حسن بن فضل‏ طبرسی، مکارم‌الأخلاق، ص ۳۶۰)

هدیه برای بیمار و رفتار عادی با او

هدیه دادن موجب دوستی و محبت می‌شود، کینه‌ها را از بین می‌برد و به امنیت اجتماعی کمک می‌کند. رسول خدا(ص) فرمودند: «به همدیگر هدیه بدهید که بین شما موجب محبت می‌شود و کینه‌ها را از بین می‌برد.»(محمد بن یعقوب کلینی‏، الکافی، ج ۵، ص ۱۴۴)؛ در حدیث دیگری از ایشان آمده است: «به یک دیگر هدیه بدهید تا رشته محبت‌تان استوار شود زیرا هدیه محبت را بیافزاید و کینه و کدورت را از میان ببرد.» (ابوالقاسم‏ پاینده، نهج‌الفصاحة، ص ۳۹۲)

یکی از غلامان امام ششم(ع) گوید: «یکی از غلامان حضرت مریض شد ما جمعی از غلامان برای عیادتش بیرون شدیم در راه به امام(ع) برخوردیم، پرسید کجا می‌روید؟ گفتیم به عیادت فلان؛ فرمود بایستید، ایستادیم، فرمود: آیا سیب یا گلابی یا کمی عطر یا یک قطعه عود، برای هدیه برداشته‌‏اید؟ گفتیم نه چیزی از اینها همراه‏ ما نیست، فرمود: مگر نمی‌دانید که بیمار از هر چیزی که برایش برده شود احساس راحت می‌کند.» (حسن بن فضل‏ طبرسی، مکارم‌الأخلاق، ص ۳۶۰)

نکته دیگری که در آداب عیادت بیمار باید رعایت شود کیفیت برخورد با اوست که باید همراه با اظهار محبّت و ملاطفت باشد. در این‌باره نیز روایاتی رسیده است. پیامبر رحمت(ص) فرمود: «عیادت کامل آن است که عیادت‌کننده دست روی بدن بیمار گذاشته و حال او را بپرسد.» (محمد بن حسن‏  طوسی؛ الأمالی؛ ص ۶۳۹)؛ امام صادق(ع) به مردی که دوست بیمارش را با قصد رفتن به مسجد و اقامه نماز تنها گذاشته بود فرمود: «نشستن تو نزد همسفر بیمارت [و مواظبت از او] ارزشمندتر از نماز خواندنت در مسجد است.»(محمد بن یعقوب کلینی‏؛ الکافی؛ ج۴،ص۵۴۵)

یکی دیگر از آداب عیادت بیمار این است که انسان او را دلداری دهد و روحیه‌اش را تقویت کند و با گفتن مطالبی  از این قبیل که بزودی کسالت و بیماریت برطرف خواهد شد، خدا به تو صحت و عافیت می‌دهد تا به زندگی خود ادامه دهی و به او آرامش خاطر ببخشد، چون بعضی از افراد هنگام بیماری روحیه خود را از دست می‌دهند تا آن حد که از زندگی مأیوس می‌شوند، به این جهت باید آنها را امیدوار کرد.

پیامبر اکرم(ص) فرمود: (هنگامی که از بیمار دیدن می‌کنید او را به زندگی امیدوار سازید، این کار؛ گرچه مقدّرات را تغییر نمی‌دهد و مانع از مرگ نمی‌شود اما وسیله آرامش خاطر بیمار است»( محمد بن علی‏ کراجکی؛ کنز الفوائد؛ ج‏۱ ،ص۳۷۹)؛ به همین جهت، وقتی آن بزرگوار به عیادت سلمان فارسی آمد و خواست از بالین او برخیزد فرمود: ‌«ای سلمان! خداوند رنج تو را برطرف سازد و گناهت را ببخشد و دین و بدن تو را تا آخر عمرت محفوظ نگه دارد» (حسن بن فضل‏ طبرسی، مکارم‌الأخلاق، ص۳۶۱)

گاهی وقت‌ها بیمار یکی از نزدیکان ماست، بیماری لاعلاجی هم دارد؛ این که خودش خبر دارد یا ندارد چندان مهم نیست اما این مهم است که جلوی او صبوری کنیم، با چشم‌های اشکبار موجب ترس و دلهره او نشویم و فکر نکنیم اگر زار نزنیم، خیال می‌کند دوستش نداریم. البته بیش از حد هم مهربانی نکنیم، این‌طور بیشتر شک می‌کند. بهتر است روش‌های طبیعی‌تر را اجرا کنیم، با توجه به رفتار همیشگی که با او داشته‌ایم. 

اجابت دعا بر بالین بیمار

از برخی روایات استفاده می‌شود که دعا بر بالین بیمار به اجابت نزدیک‌تر است زیرا لطف و عنایت خاص خداوند به همراه دل‌های شکسته است و مؤمن بیمار از این فضیلت برخوردار می‌باشد. پیغمبر اکرم(ص) فرمود: «عیادت‌‏کننده بیمار غرق در رحمت الهی می‏شود و در آن فرو می‌رود و هنگامی که در پیش مریض بنشیند پوشیده در رحمت خدا شود و مستحب است که برای بیمار دعا کند پس بگوید: «ای خدایی که تربیت‏‌کننده‏ای و صاحب آسمان‌های هفت‏‌گانه و صاحب زمین‏‌های هفت‏‌گانه و آنچه در آن‌هاست و آنچه بین آن‌هاست و آنچه زیر آن‌هاست، و تو پروردگار عرش عظیم هستی شفا بده او را به شفای خودت و دوا بده به دوای خود و عافیت و سلامتی بده او را از بلاهای خودت. خدایا شکایت او را در حال مرضش کفاره گناه گذشته و باقیمانده او قرار بده.» (حسن بن محمد دیلمی، إرشاد القلوب إلی الصواب، ج‏۱، ص۴۴)

حضرت صادق(ع) فرمود: پیغمبر(ص) گرفتار تب شد، جبرئیل به عیادت حضرت آمد و خواند: «بنام خدا ترا از هر بیماری رنج آوری شفا می‌دهم بنام خدا که خدا شفا بخش است، بنام خدا بگیر شفا را، بنام خداوند رحمان و رحیم (قسم به‌ منزلگاه ستارگان) که به اذن خدای متعال خوب شوی.» (حسن بن فضل‏ طبرسی، مکارم‌الأخلاق، ص ۳۹۱)

نکته دیگر اطعام بیمار است، بیماری از سویی سبب ضعف و ناتوانی فرد در انجام کارهای شخصی‌اش می‌شود و از سوی دیگر دست او را از فعّالیت و امرار معاش کوتاه می‌کند، در چنین وضعیتی غذا دادن به بیمار از جمله وظایف و رفتارهای پسندیده‌ای است که در پیشگاه خدای تعالی‌ پاداش بزرگی دارد. رسول خدا(ص) در این باره می‌فرماید: «هر کس، بیماری را طبق خواسته‌اش اطعام کند، خداوند با میوه‌های بهشت او را پذیرایی خواهد کرد.» (سعید بن هبة الله‏ قطب الدین راوندی، الدعوات(سلوة الحزین)، ص ۲۳۰)

از دیگر مواردی که رعایت آن نزد بیماران ضروری است، نخوردن غذاهایی است که بیمار از تناول کردن آنها پرهیز شده است. رسول خدا(ص)، عیادت‌کننده را از خوردن چیزی به ویژه اگر برای بیمار ضرر داشته باشد در نزد بیمار نهی فرمود؛ زیرا این کار موجب از میان رفتن پاداش عیادتش می‌شود. (محمد بن محمد ابن اشعث؛ الجعفریات( الأشعثیات)؛ ص۲۰۰)

رسول خدا(ص) فرمود: «هرکس انسانی را که ناتوانی جسمی دارد، یاری کند، خداوند او را در کارهایش یاری می‌دهد و در قیامت فرشتگانی را می‌گمارد تا او را در پیمودن مسیرهولناک قیامت و عبور ازگودال‌های آتش و بر عبور از صراط به سوی بهشت با سلامت و امنیت کامل یاری دهند.» (حسن بن علی، امام یازدهم(ع)؛ التفسیر المنسوب إلی الإمام الحسن العسکری علیه السلام؛ ص۶۳۵)

التماس دعا از بیمار داشته باشیم

امام صادق(ع) فرمود: «چون یکی از شما برادر مؤمن خود را عیادت کند برایش دعا گوید و از او التماس دعا نماید که دعای بیمار مثل دعای فرشته است.» (حسن بن فضل‏ طبرسی؛ مکارم الأخلاق؛ ص ۳۶۱) و نیز فرمود: «هر که مریضی را برای خدا عیادت کند بیمار برای او چیزی از خدا نخواهد جز آنکه خداوند آن را مستجاب نماید.» (حسن بن فضل‏ طبرسی، مکارم‌الأخلاق، ص ۳۶۱)

از آنجا که هدف از عیادت بیمار اظهار محبّت و ادای حقوق برادری و کسب اجر و ثواب است، کسی که به دیدن بیمار می‌رود نباید از او انتظار پذیرایی داشته باشد؛ زیرا بیمار خود گرفتار بیماری است و خانواده‌اش نیز گرفتار پرستاری از او هستند؛ بنابراین عیادت‌کنندگان خود باید به کمک آنها بشتابند نه آنکه زحمت افزا باشند و باری بر دوش آنها بگذارند. از این رو پیامبر(ص) از خوردن چیزی نزد بیمار نهی کرده است، زیرا این سبب می‌شود که پاداش خود را از بین ببرد.

از وظایف عیادت کننده شکر است، ابن ابی عمیر، از قول یکی از اصحابش، از امام صادق(ع) روایت کرده است که ایشان فرمود: «خورنده روزه شکرگزار، ثواب روزه‌دار برای خدا را دارد، و (پاداش) تندرست سپاسگزار (برابر است با) پاداش انسان مبتلایی که بردبار باشد. (محمد بن علی‏ ابن بابویه، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص ۱۸۲)

از امام پنجم(ع) نقل شده: «چون مبتلائی را بینی آنچنان که نفهمد سه بار بگو: (سپاس خدائی را که مرا از این بلا مصون داشت و اگر می‌خواست مبتلایم می‌‏گردانید) و هر که این را بگوید آن بلا هرگز به او نرسد و فرمود: نبی اکرم(ص) فرمود: هر گاه مبتلایانی را ببینید خدا را حمد گویید چنان که نشنوند که موجب اندوه‌شان شود. (حسن بن فضل‏ طبرسی، مکارم‌الأخلاق، ص۳۵۱)