- «اول اردیبهشت‌ماه جلالی / بلبل گوینده بر منابر قُضبان / بر رُخ گُل از نَم اوفتاده لآلی / همچو عرق بر عذار شاهد غَضبان»؛ احتمالاً همه ما با این دو بیت در دیباچه کتاب ارزشمند و ادیبانه «گلستان» که به‌واقع باید آن را فخر ادبیات فارسی و میراث سترگ زبان مادری ایرانیان بدانیم، آشنا هستید. دو بیتی که سبب شد روز آغاز نگارش گلستان توسط خداوندگار سخن فارسی، شیخ مصلح‌الدین سعدی شیرازی، نخستین روز اردیبهشت‌ماه دانسته شود و از 1381ش به این سو، این روز را روز بزرگداشت سعدی بنامند؛ انتخابی عالی و بجا که فرصتی است برای بازشناسی قدر و ارزش این سخن‌سرای نام‌آور در اقیانوس ادب فارسی. به بهانه این روز، قصد داریم برگی کمتر دیده شده را از گنجینه موجود در کتابخانه آستان‌قدس رضوی رو کنیم تا هم جایگاه این مرکز علمی و پژوهشی را بیش از گذشته بر شما آشکار کنیم و ظرفیت شگفت‌انگیز آن را فرا روی شما مخاطبان اهل فضل و دانش قرار دهیم و هم، یاد آن شاعر و سخن‌سرای بزرگ را گرامی بداریم. پیش از آغاز سخن، لازم است صمیمانه‌ترین سپاس‌های خود را به بزرگواران خدوم مشغول به کار در بخش مخطوطات کتابخانه مرکزی آستان‌قدس رضوی تقدیم کنیم، به‌ویژه دوست عزیز و گرامی آقای صداقت حسینی که بستر مساعد را برای دستیابی ما به اطلاعات مورد نیاز فراهم و نگارش این گزارش را ممکن کردند.

نسخه‌ای جامع و منحصر به‌فرد

در میان نسخه‌های خطی موجود در مرکز مخطوطات کتابخانه مرکزی آستان‌قدس رضوی، نسخه‌ای منحصر به‌فرد و بسیار مهم از کتاب ارجمند «کلیات سعدی» وجود دارد که از دیرباز نظر پژوهشگران را به خود جلب کرده‌ است. نسخه یاد شده از این نظر مهم است که در ماه صفر سال 766ق (آبان 743ش) حدود 660 سال پیش به رشته تحریر درآمده است. اگر تاریخ وفات سعدی را بین سال‌های 690 تا 695ق (668 تا 674ش) بدانیم، نسخه خطی مورد بحث نزدیک به 70سال پس از درگذشت سخن‌سرای بزرگ ایرانی نوشته شده و از این نظر، یک نسخه استثنایی است. این نسخه که با شماره 10412 در مرکز نسخ خطی کتابخانه مرکزی آستان‌قدس نگهداری می‌شود، تقریباً تمام آثار قلمی سعدی را دربرمی‌گیرد؛ «مجالس پنجگانه»، «رساله عقل و عشق»، «در سؤال شمس‌الدین تازیکوی»، «رساله در نصیحت امیرکبیر انکیانو»، «بوستان (سعدی‌نامه)»، «گلستان»، «قصاید فارسی و عربی»، «ترجیعات»، «طیبات و غزلیات»، «بدایع»، «شامیات»، «رساله نصیحت‌الملوک»، «کتاب صاحبیه»، «مفردات»، «خبیثات»، «مقطّعات» و «رباعیات». بد نیست بدانید علاوه بر این نسخه خطی از کلیات سعدی، 17نسخه نفیس خطی دیگر نیز از این اثر جاودانه ادبی در مرکز نسخ خطی کتابخانه مرکزی آستان‌قدس رضوی وجود دارد که در فهرست‌های تهیه شده می‌توان مشخصات آن‌ها را بررسی و مقایسه کرد.

چند جمله درباره نسخه و کاتب آن

نسخه خطی نگارش یافته در سال 766ق، توسط محمد بن عبداللطیف بن محمد عقاقیری به رشته تحریر درآمده‌است؛ کاتبی زبردست که اطلاعات زیادی درباره زندگی و شخصیت او نداریم. برخی پژوهش‌های انجام گرفته روی محتوای این نسخه نفیس (مانند پژوهش جواد بشری که با عنوان «بررسی مثل‌واره‌ای منتسب به سعدی و وصّاف» در مجله پژوهش‌های ایران‌شناسی – سال دهم، شماره یک – منتشر شده‌) نشان می‌دهد کاتب این اثر، اهل ذوق ادبی بوده‌، تا آنجا که در برخی مواقع به انتخاب و تصحیح متن از روی نسخه‌های قدیمی‌تر دست زده‌است. از لقب کاتب، یعنی واژه «عقاقیری» چنین برمی‌آید که احتمالاً خودِ او یا پدرانش، عطار یا دوافروش بوده‌اند. از طرفی برخی شواهد موجود در متن نشان می‌دهد کاتب، گرایش‌های شیعی داشته و چه‌بسا بر مذهب شیعه بوده‌است. برای نمونه می‌توان به سطر آخر کتاب اشاره کرد که آن را با این بیت، به پایان می‌رساند: «الهی به حق بنی‌فاطمه / که بر قول و ایمان کنم خاتمه». این مسئله می‌تواند در بررسی و مطالعه الگوی گسترش تشیع در ایران در قرن هشتم و نهم هجری مفید و قابل توجه باشد. نگارنده این سطور نتوانست نسخه دیگری را به خط عقاقیری بیابد. با توجه به نوشته خودِ او می‌توان محل زندگی عقاقیری را شهر شیراز تعیین کرد؛ در واقع وی همشهری سعدی بوده‌است. دیگر اطلاعات مربوط به نسخه خطی به ساختار شکلی آن برمی‌گردد؛ کتاب به صورت 25سطری تحریر شده و جنس کاغذ آن نخودی است. نسخه کلیات سعدی به قلم عقاقیری، در مردادماه 1349 توسط آستان‌قدس رضوی خریداری و به کتابخانه این آستان مقدس منتقل شد.

جواد نوائیان رودسری