قفسه به قفسه و جلد به جلد، ادب، علم و عرفان را اهدا کرد تا به شکل‌گیری گنجینه ارزشمند کتب موزه مرکز اسناد و کتابخانه‌های آستان قدس رضوی سرعت بخشد. آثار نفیسی که حدود چهار قرن پیش اهدا شده و اکنون در این مجموعه‌ها نگهداری می‌شوند. بهاءالدین محمد عاملی معروف به شیخ بهایی، فیلسوف، ریاضیدان، عالم و نجوم‌شناس دوره صفوی بود که به واسطه همه‌چیزدان بودنش و البته تبحر فقهی‌اش به او عنوان شیخ‌الاسلام دادند.
از این عالم بزرگ تاریخ، تحقیقات و آثار مهندسی شده پرشماری به جا مانده است. در این میان می‌توان کتاب‌های اهدایی‌اش را در بخش بهادارترین‌ها قرار داد، کتاب‌هایی که تعداد آن‌ها از ۴هزارجلد فزونی یافت و میراث او در دوره حیات و مماتش هستند.
از میراث ماندگار تا احیای کتابخانه
کتابخانه آستان قدس رضوی با قدمت هزارو۱۰۰ سال، یکی از قدیمی‌ترین کتابخانه‌های جهان است. کتابخانه‌ای که جلد به جلد آن نشانی از ارادت و عشق به ساحت قدسی علی بن موسی‌الرضا(ع) بوده است. در طول این چند قرن، عالمان، دانشمندان، حکام و بزرگانی از سرتاسر قلمرو اسلام ارزشمندترین دارایی فرهنگی خود را وقف این آستان مبارک کرده‌اند. نسخ نفیس و گرانقدری با تنوع موضوع بالا که هر کدام از نظر قدمت و قیمت در جهان کم‌نظیرند.
یکی از مهم‌ترین واقفان نسخ خطی موجود در حرم مطهر، شیخ بهاءالدین محمد بن حسین العاملی الحارثی، مشهور به شیخ بهایی است. این دانشمند فرزانه بیش از ۴هزار نسخه موجود در کتابخانه شخصی خود را وقف روضه منوره رضوی کرده است. نسخی که بیشتر آن‌ها به دست ایشان شرح و تصحیح شده است. یادداشت وقف با دستخط، مهر و امضای شیخ بهایی هنوز بر این کتاب‌ها موجود است، چراکه شیخ در زمان حیاتش این آثار نفیس را وقف کتابخانه آستان قدس رضوی کرده است.
حسن علی فریدونی، مسئول امور ارزشیابی نسخ خطی مخطوطات کتابخانه آستان قدس رضوی که تحقیقاتی درباره آثار شیخ بهایی کرده است، می‌گوید: «محققان و پژوهشگران ادبی مختلف تألیفات شیخ را بین ۸۷ تا ۱۰۰ عنوان کتاب و رساله شمرده‌اند. به عنوان مثال در فهرستی که مسعود شکوهی در مقدمه اثنیعشریات خمس آورده و دارای اشتراکاتی با دیگر فهرست‌هاست، آثار وی بیش از ۱۰۰مورد ذکر شده است. سعید نفیسی نیز در رساله‌ای با نام «شرح احوال و اشعار فارسی شیخ بهایی» تألیفات او را در ۸۷عنوان فهرست‌نویسی کرده است. تألیفاتی که از شیخ بهایی در گنجینه خطی آستان قدس رضوی موجود است، بیش از ۹۴عنوان در موضوعات اخبار، احادیث، تفاسیر، اصول ادعیه، فقه، حکمت، ریاضیات و دیوان اشعار است که ۴۷ مورد آن ازجمله اثنی عشریات، اربعین حدیثاً، ارتفاع اعظم جبال، اجوبه المسائل، ارث، اعجاز اسماء الهی، احکام السجود، تشریح الافلاک، تهذیب البیان، خلاصه‌الحساب، ریاضیات و... با فهرست نفیسی منطبق است».
گفتنی است، عالم بزرگ پس از حمله ازبک‌ها و غارت برخی کتب و نفایس دیگر در اقدامی ارزشمند به کمک شاه عباس صفوی کتاب‌های به تاراج رفته را گردآوری و دوباره کتابخانه را راه اندازی کرد.
معرفی برخی از نسخ وقفی توسط شیخ بهایی
فریدونی در مقاله‌ای با عنوان «کتابخانه شخصی و موقوفات شیخ بهاءالدین محمدعاملی موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی» ضمن معرفی اجمالی یکی از بزرگ‌ترین و تأثیرگذارترین عالم دوران صفویه، شیخ بهایی، نسخه‌های خطی موجود و کتاب‌های وقفی ایشان در کتابخانه آستان قدس رضوی را شناسایی و معرفی کرده است. ما نیز در ادامه به معرفی اجمالی برخی از این نسخ که توسط این دانشمند و عارف نامدار در سال ۱۰۰۸ هجری وقف شده، می‌پردازیم.
۱- فتوح الغیب فی الکشف عن قناع الریب (ج۱):
این کتاب جلد اول تفسیر قرآن است که در اصل، شرح کتاب الکشاف است که توسط حسین بن عبدالله بن الطیبی (متولد قرن ۷ ق و متوفی سال ۷۴۳ ق) تألیف شده است. در این جلد، ۱۱سوره قرآن شامل سوره‌های فاتحه، بقره، آل‌عمران، نساء، مائده، انعام، اعراف، انفال، توبه، یونس و هود به زبان عربی تفسیر شده است.
تاریخ کتابت آن قرن ۹ هجری قمری است اما نام و نشانی از کاتب در دسترس نیست. اما کاتب برای نگارش آن از خط نسخ و نستعلیق استفاده کرده و متن را در ۳۹سطر در هر صفحه نگاشته است. ۲۴۸ ورق آن که از جنس کاغذ نخودی است، در یک جلد مقوای روغنی دو رویه قرار دارد که روی سطح نارنجی آن ترنجی هشت گوشه و با گل و برگ و حاشیه زمینه مشکی گلو برگ اسلیمی تزئین شده است. درون جلد هم زرورقی الصاق شده که در وسط آن یک شاخه گل زنبق و حاشیه مشکی با گل و برگ اسلیمی وجود دارد.
ترجمه احوال مؤلف، رموز کتاب، سه بیت از شیخ بهایی، مهر مدور به نقش الخادم بهاءالدین محمد و... در نخستین صفحه این نسخه خطی ثبت شده است. در صفحه ابتدا و انتهای کتاب مهر ترنجی نستعلیق وقفی شیخ بهایی و امضای وی نیز وجود دارد. شیخ بهاءالدین محمد العاملی این نسخه را در سال ۱۰۳۰ قمری وقف کرده است.
۲- ازمنه و امکنه ( تاریخ و جغرافیا ـ عربی)
مؤلف این کتاب که دارای ۶۳ باب و نود و اندی فصل با موضوع تاریخ و جغرفیا و به زبان عربی است، ابوعلی مرزوقی اصفهانی است. هر باب موضوع متفاوتی دارد. به عنوان مثال باب ۲۱در بیان اسمای آسمان، ستارگان و کهکشان، باب ۳۳درباره رعد و برق و باب ۴۶در مورد اوصاف شب و روز است. بنا به قول شیخ بهایی، این اثر در سال ۴۵۳ قمری تصنیف شده و مصنف در ابتدا به بیان فهرست و محتویات کتاب پرداخته است. کاتبش نامعلوم، اما تاریخ و محل کتابت آن یعنی سال ۷۷۹ قمری در یزد معلوم است. کاتب متن را در ۲۹سطر روی کاغذ نخودی و با خط نسخ و عناوین و اسمای باب و فصل‌ها را به شنگرف نگاشته است. جلد تیماج قهوه‌ای با قطع وزیری کوچک ۱۹۳ ورق آن را پوشانده است.
این کتاب را نیز شیخ بهایی در سال ۱۰۳۰ قمری وقف کرده و مهر وی با عنوان «هذا مما وقفه العبد بهاءالدین محمد علی الطلبه الامامیه...» و دستخطش با عبارت «کتاب الزمنه و الامکنه تألیف الشیخ البارع الفاضل المتبحر سلطان الادبا فی زمانه الشیخ ابی علی المرزوقی کذ فرغ من تألیفه سنه ۴۵۳» در آن وجود دارد.
۳ـ شفاءالاسقام
سومین مورد، کتابی با زبان فارسی و با موضوع درمان امراض و علم طبابت است. مؤلف آن عبدالرزاق بن عبدالکریم بن عبدالرزاق حبیب کرمانی بوده است. در این کتاب حاشیه‌نویسی‌هایی صورت گرفته که عمدتاً شرح کتاب است.
کاتب ناشناس این نسخه را در قرن ۱۱قمری کتابت کرده است. خط به کار برده شده در این کتاب، نسخ است. متن هر صفحه روی کاغذ نخودی آهار مهره در ۱۷سطر نوشته شده و کل ۳۴ورق آن در قطع نیم ربعی در جلد مقوا با روکش پارچه قرار داده شده است.
واقف این اثر نیز شیخ بهاءالدین محمد العاملی است که آن را در سال ۱۰۳۰ قمری وقف کرده است. مهر حکومتی شیخ در ابتدای نسخه به‌وضوح خوانده می‌شود.
۴- ترجمه الاعمال الهندسیه
این کتاب با موضوع ریاضیات و هندسه توسط ابوالوفاء محمدبن یحیی بن عباس مهندس بوزجانی (متولد ۳۲۸ و متوفی ۳۸۸) در قرن چهارم تألیف شده است. نام مترجم و کاتب این اثر که به فارسی ترجمه شده، مشخص نیست.
این کتاب که ناقص الآخر است، دارای ۱۲باب بوده و باب اول در درستی و راستی اعمال هندسی نوشته شده است: « بسمله. حمدله... باب اول بدان‌که درستی و راستی اعمال هندسی سه چیز باشد». عناوین و اشکال هندسی هم که در این کتاب وجود دارد به شنگرف است.
دارای چندین مهر «وقف سرکار فیض آثار حضرت ثامن‌الائمه سلام الله علیه» و «عبد من عبید محمد» و... و مهر و امضای واقف یعنی شیخ بهایی و امضای «العبد بهاءالدین محمد العاملی» است.
۵ـ راه‌هایی که به مدینه منتهی می‌شود
این کتاب ظاهراً همان اخبارالمدینه تألیف ابن زباله در اواخر قرن ۴ قمری است که در قرن پنجم توسط کاتبی ناشناس به زبان عربی کتابت شده است. خط به کار رفته در آن، خط کوفی دوره تکامل و به صورت ۱۸ سطری است. قطع آن وزیری بوده و جلدی از تیماج مشکی ۱۱۶ورق کاغذ حنائی بغدادی آن را دربرگرفته است.
واقف این نسخه نیز بهاءالدین محمدبن حسین معروف به شیخ بهایی بوده که آن را در ۹۵۷ قمری وقف روضه منوره رضوی کرده است. این کتاب به وسیله تقی مدرس در ۱۳۱۷ قمری به کتابخانه آستان قدس رضوی منتقل شده است.
«راه‌هایی که به مدینه منتهی می‌شود» کتابی است عمدتاً در حوزه جغرفیا و موضوعاتی مانند وضع مسجد پیغمبر اکرم(ص)، راه‌هایی که به مدینه ختم می‌شود، برخی از توقیعات رسول اکرم(ص) و روایاتی از رجال حدیث نواحی یادشده در نسخه را دربردارد.
این نسخه که دارای چندین مهر از جمله مهر حکومتی شیخ بهایی است، دستنوشته‌های متعددی نیز در ابتدا و انتها دارد.
۵ـ قرآن شماره ۶
شیخ بهایی علاوه بر موقوفاتی که به کتابخانه حرم مطهر مطهر اهدا کرده، وقف‌نامه‌های تعدادی از نسخ قرآنی منسوب به ائمه اطهار(ع) را نیز که توسط شاه عباس وقف شده، کتابت کرده است. یکی از این موارد، وقف‌نامه‌ای است که او بر نسخه‌ای از قرآن کریم منسوب به امیرالمؤمنین در ۱۰۰۹ قمری نگاشته است.
این نسخه بی‌نظیر در ۱۰۰۸ قمری توسط شاه عباس صفوی وقف شده و متولی وقف آن شخصی با نام سیف الدوله بوده است.
متأسفانه این نسخه که با خط کوفی عالی و بر پوست آهو کتابت شده، کامل نبوده و از اول سوره هود تا پایان سوره کهف آیه ۱۱۰ را شامل می‌شود.
نظر شما