بیست و پنجم شوال سالروز شهادت ششمین شمع روشنگر و وصی پیغمبر(ص)، امام جعفر صادق(ع) است. امامی که جان، مال و تمام زندگی خویش را صرف ترویج آیین حیات‌بخش اسلام کرد و در دوران 34ساله امامتش با بیانی فصیح، راه را بر توطئه دشمنان دین بست و با تربیت شاگردانی شایسته، بقا و استمرار دین اسلام را تضمین کرد.

ویژگی‌ها و شاخصه‌های نظام آموزشی امام جعفر صادق(ع) بخشی از مواردی است که در گفت‌وگوی مبسوط با آیت‌الله سید مجتبی حسینی، عضو مجلس خبرگان رهبری و نماینده رهبر معظم انقلاب در کشور عراق مورد واکاوی قرار دادیم.

امام صادق(ع) احیاگر علم و دین

آیت‌الله سید مجتبی حسینی ابتدا با تسلیت سالروز شهادت جانسوز رئیس مذهب شیعه، امام جعفر صادق(ع) به تمام مسلمانان جهان، می‌گوید: زندگی پر بار 65 یا 68 ساله امام جعفر صادق(ع) با خلافت پنج نفر از بنی‌امیه به نام‌های هشام بن عبدالملک، ولید بن یزید بن عبدالملک، یزید بن ولید بن عبدالملک، ابراهیم بن ولیدبن عبدالملک و مروان بن محمد معروف به مروان حمار و دو نفر از خلفای عباسی یعنی سفاح و منصور مصادف بود. با روی کار آمدن عباسیان، چون بنی‌امیه رو به ضعف و سقوط می‌رفت، امام را کمتر تحت فشار قرار می‌دادند. از طرفی دیگر عباسیان نیز که شعار طرفداری از اهل‌بیت(ع) و گرفتن انتقام خون به ناحق ریخته آنان را می‌دادند، به امام فشاری وارد نمی‌آوردند. امام صادق(ع) با شناخت کاملی که از اوضاع و احوال و جریان‌های سیاسی جامعه و نیز مردم زمان خویش داشت، این دوره را زمانی برای فعالیت‌های علمی و فرهنگی یافت و به تربیت شاگردان و ترویج معارف اسلامی و سایر علوم پرداخت.

ایشان یادآور می‌شود: علم ائمه(ع) لدنی است، یعنی از سوی خداوند و از راه‌های غیرعادی و بدون یادگیری به آن‌ها داده شده است. اگر هم نزد استادی درس بخوانند به شکل انسان‌های عادی نیست. همچنان که در روایتی از امیرالمؤمنین(ع) در کنزالعمال داریم که ایشان فرمود: «پیامبر اکرم(ص) هزار باب علم به من آموخت که از هر بابی هزار باب دیگر گشوده می‌شود». این علم، اشراق است و برکتی دارد که می‌تواند معلومات فراوان را القا و به قلب وارد کند. شاید درک این نکته در گذشته مقداری دشوار بود اما امروز با توجه به نمونه‌هایی که در دسترس وجود دارد و حجم زیاد اطلاعات که در اندک زمانی جابه جا می‌شود خیلی دور از ذهن نیست. امام صادق(ع) از علم، تقوا، کمال و فضیلت آنان در حد کافی بهره‌ برده بود.

شاگردپروری در سیره امام صادق(ع)

عضو مجلس خبرگان رهبری تصریح می‌کند: به جرئت می‌توان گفت بیش از 70درصد فقه شیعه برگرفته از سخنان امام صادق(ع) است. البته سایر ائمه(ع) در راستای مسائل اخلاقی روایات زیادی دارند اما در مورد مسائل فقهی بیشترین روایات فقهی از ایشان به ما رسیده است. عصر امام صادق(ع) عصر برخورد اندیشه‌ها، آرا و عقاید علمی بود. ذکر 4هزار شاگرد برای امام صادق(ع) در تاریخ مؤید همین مطلب است. امام(ع) با تشکیل دانشگاه و حوزه علمیه و تربیت شاگردانی ارزشمند، در برابر سیل هجوم عقاید انحرافی ایستاد تا از اسلام واقعی دفاع کند.

ایشان ادامه می‌دهد: امام صادق(ع) که نقش بی‌بدیلی در ترویج فرهنگ اهل‌بیت(ع) داشت، از شیوه‌های گوناگونی برای گسترش معارف ناب استفاده می‌کرد که ازجمله آن‌ها شاگردپروری بود. شاگردان آن حضرت در مناطق خود معلمان و آموزگارانی زبردست برای نشر و گسترش اسلام ناب و میراث خالص نبوی و علوی شدند. آن حضرت در میان شاگردان، تعدادی را به عنوان شاگرد ویژه پرورش داده بود. ابان بن تغلب، اسحاق بن عمارصیرفی کوفی، برید بن معاویه بن العجلی، ابوحمزه ثمالی، حریر بن عبدالله سجستانی، زرارة بن اعی شیبانی، صفوان بن مهران جمال اسدی و عمران بن عبدالله سعد اشعری قمی تعدادی از آنان هستند. حضرت به آن‌ها اصول و روش استنباط و استخراج احکام شرعی از قواعد کلی را آموزش می‌داد. از امام صادق(ع) روایت شده است: «إنّما علینا أن نلقی إلیکم الاُصول و علیکم أن تفرّعوا» ما وظیفه داریم اصول را برای شما بگوییم و شما موظفید فروع را از آن‌ها استخراج کنید.

تربیت شاگردان متخصص در مکتب جعفری

نماینده رهبر معظم انقلاب در کشور عراق به روایتی اشاره و اظهار می‌کند: امام صادق(ع) در زمان حیات خود به ابان بن تغلب می‌فرمود «اجلس فی المسجد و افت للناس» یعنی در مسجد بنشین و فتوا بده که دلالت بر اجتهاد و استنباط کردن دارد. آن زمان به‌خاطر دوری راه و کم بودن دسترسی، همه نمی‌توانستند به آن حضرت مراجعه کنند و همان‌طور که اکنون علما و مراجع، احکام شرعی را از روایات و با قواعد اصولی و ادراک قطعی عقلی و استنباط از احکام و حکم خدا بیان می‌کنند، حضرت نیز دستور به این امر می‌داد. به همین دلیل می‌توان گفت یکی از کارهای مهم و یادگارهای امام صادق(ع) و عامل انسجام شیعیان، ولایت فقیه است.

آیت‌الله سید مجتبی حسینی می‌گوید: امام صادق(ع) علم را طبقه‌بندی کرده بود و حوزه درسی ایشان، در گرایش‌های مختلف علوم پذیرای دانشجویان بود و به تربیت متخصصان اهتمام داشت و این طرحی بود که تا آن روز، در جامعه اسلامی سابقه نداشت. امام صادق(ع) بر این امر واقف بود که تخصصی شدن علوم و عمیق‌تر شدن در یک تخصص، زمینه‌های نوآوری را فراهم کرده و سبب گسترش علوم می‌شود. به همین دلیل در علوم و فنون مختلف متخصصان بسیاری را تربیت می‌کرد. وقتی شخصی نزد آن حضرت برای علم‌اندوزی می‌آمد، حضرت می‌پرسید خواهان آموختن کدام علم است؛ اگر فقه می‌خواست، امام(ع) او را به متخصص فقه راهنمایی می‌کرد و اگر مایل به آموختن تفسیر بود، او را به متخصصان تفسیر دلالت می‌کرد و همین‌طور سایر علوم تا پس از مدتی به دانشمندی توانا و برجسته در دانش دلخواه خود تبدیل شود.

جهاد علمی امام صادق(ع)

این اندیشمند شیعی با بیان اینکه حرکت امام صادق(ع) تنها در زمینه‌های علمی خلاصه نمی‌شد، توضیح می‌دهد: هر چند امام صادق(ع) به ظاهر در برابر حاکمان جور کوتاه آمده و متعرض آن‌ها نمی‌شد اما براساس برخی گزارش‌ها امام(ع) برخورد جدی، تند، جسورانه و کاملاً تهاجمی با خلفای جور همچون منصور داشت. امام(ع) شیعیان را از ارجاع مرافعه به قضات دستگاه بنی‌عباس نهی می‌کرد و احکام صادر شده از محکمه آن‌ها را شرعاً لازم‌الاجرا نمی‌دانست که نمونه‌هایی از آن در تاریخ روایت شده است.

آیت‌الله سید مجتبی حسینی در پایان عنوان می‌کند: نباید چنین تصور کرد چون امام(ع) قیام نکرد و مبارزه مستقیم با امویان و عباسیان نداشت، پس ایشان کار سیاسی را کنار گذاشته بود و تنها کار علمی و فرهنگی انجام می‌داد. هر چند فعالیت‌های علمی و فکری امام(ع) بزرگ‌ترین مبارزه ریشه‌ای با مخالفان ولایت اهل‌بیت(ع) و شیعیان بود. امام صادق(ع) با تدریس‌ و تأسیس‌ مکتب‌، انسان‌سازی‌ انجام‌ داد و با جهادی‌ راستین‌، تمدن اصیل اسلامی را پایه‌گذاری کرد.