چرا امام صادق(ع) را احیاکننده و رئیس مکتب شیعه می‌شناسیم؟

ششمین ستاره سپهر امامت و ولایت، امام جعفر صادق(ع) در 17ربیع‌الاول سال ۸۳ هجری و در شهر مدینه چشم به جهان گشود و ۲۵شوال ۱۴۸هجری در سن ۶۵سالگی توسط منصور دوانیقی عباسی، مسموم شده و به شهادت رسید و مرقد ایشان در بقیع قرار داد. با توجه به اوضاع سیاسی در آن زمان و انتقال سیاسی خلافت از بنی‌امیه به عباسیان، فرصت بی‌بدیلی برای خاندان عصمت و طهارت به‌ویژه امام صادق(ع) پیش آمد تا به تبیین معارف حقیقی شیعی بپردازد. به همین دلیل بیشترین آثار علمی و روایی از امام صادق(ع) و پدر بزرگوارشان امام باقر(ع) برای ما به یادگار مانده است.

این فرصت طلایی سبب شد امام صادق(ع) با تربیت شاگردان فراوان به نشر و گسترش آموزه‌های ناب اسلامی بپردازد. در واقع این دوره، عصر تدوین علوم اسلامی انسانی محسوب می‌شود. تفکر اسلامی خالص و بر پایه آموزه‌های امام صادق(ع) در این دوران بر اصولی ثابت تنظیم شد و آن حضرت ضمن تعیین مواضع شیعه، نقشی بی‌بدیل در تدوین فقه و احکام امامیه ایفا کرد. به همین دلیل ‌ایشان را رئیس مذهب شیعه و مریدان‌ ایشان را پیروان مکتب جعفری می‌نامند.

با توجه به عالم آل‌محمد(ع) بودن امام رضا(ع)، آیا آن حضرت در مورد پدربزرگشان و دانش گسترده‌ ایشان نکته‌ای بیان فرموده‌اند؟

در صفحه 80 از جلد 49 بحارالانوار روایتی از امام رضا(ع) نقل شده که شخصی به نام نصر بن مزاحم از ‌ایشان سؤالی در مورد امام صادق(ع) پرسید. آن حضرت در پاسخ به این پرسش فرمود: مَا أَقُولُ فِی إِمَامٍ شَهِدَتْ أُمَّةُ مُحَمَّدٍ قَاطِبَةً بِأَنَّهُ کَانَ أَعْلَمَ أَهْلِ زَمَانِه. چه بگویم در مورد امامی که تمامی امت پیامبر(ص) اذعان دارند عالم‌ترین فرد در دوران خود بود.

این حدیث امام رضا(ع) به‌خوبی نشانگر درجه والای علمی و دانش آن امام هُمام است، آن هم در دوره‌ای که بسیاری از نحله‌ها و گروه‌های علمی از سراسر جهان به دنیای اسلام وارد شده بودند. به عبارت دیگر این عصر، دوره تضارب‌آرای‌ اندیشمندان و دانشمندان از فرقه‌ها و تفکرات متعدد بود، ولی باز هم امام صادق(ع) در میان همه آن‌ها، مانند خورشیدی بود که علم لدنی خاندان عصمت و طهارت را برای همه نمایان کرد.

با وجود شأن و جایگاه رفیع امام صادق(ع) باز هم مظلومیت و غربت اهل بیت(ع) در زندگانی ایشان نیز دیده می‌شد؛ در این زمینه از امام رضا(ع) روایتی نقل شده است؟

یکی از ویژگی‌هایی که در زندگی تمام معصومین(ع) مشترک است مظلومیت و غربت آن‌ها در میان هم‌عصران و از آن بالاتر حتی در میان شیعیان است؛ این موضوع در مورد امام ششم(ع) نیز صادق است، چنان‌که براساس آنچه در صفحه 351، جلد 75 بحارالانوار آمده، امام رضا(ع) در مکاتبه‌ای که با حسین بن مهران دارند نارضایتی و شِکوه امام صادق(ع) از سران واقفیه اهل مدینه را این‌گونه بیان می‌فرمایند: «إِلَی‏ اللهِ‏ أَشْکُو أَهْلَ‏ الْمَدِینَةِ إِنَّمَا أَنَا فِیهِمْ کَالشَّعَرِ أَنْتَقِلُ یُرِیدُونَنِی أَلا أَقُولَ الْحَقَّ وَاللهِ لَا أَزَالُ أَقُولُ الْحَقَّ حَتَّی أَمُوت» از اهل مدینه به خدا شکوه می‌کنم، من در میان آن‌ها مانند مویی هستم که تراشیده می‌شود، آن‌ها از من می‌خواهند حق را بازگو نکنم، به خدا سوگند تا زمانی که جان در بدن دارم همواره حق را بیان خواهم کرد.

این روایت اوج نارضایتی و گله‌مندی امام صادق(ع) را بازگو می‌کند و حاکی از تنهایی و غربت آن بزرگوار حتی در میان مردم مدینه است.

در تاریخ ائمه(ع) معمولاً ودیعه یا میراثی از اجداد برای فرزندان به یادگار می‌ماند. آیا در این مورد مطلبی وجود دارد که بازگوکننده میراث و یادگاریِ امام صادق(ع) برای امام رضا(ع) باشد؟

در مورد معصومین(ع) روایات زیادی وجود دارد که در زمان شهادت هر معصوم ودایع یا میراثی را برای دیگری به‌جا می‌گذاشتند. مباحثی مانند علم لدنی، اسرار امامت و برخی وسایل خاص مانند شمشیر و کتاب. در روایتی آمده: أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا(ع) فَأَخْرَجَ إِلَیْنَا خَاتَمَ أَبِی عَبْدِاللهِ(ع)... وَ کَانَ عَلَی خَاتَمِ أَبِی عَبْدِاللهِ(ع) «أَنْتَ‏ ثِقَتِی‏ فَاعْصِمْنِی‏ مِنَ النَّاس» احمد بن محمد بن ابی نصر می‌گوید: محضر امام رضا(ع) بودم که‌ایشان انگشتِ امام صادق(ع) را برای نشان دادن به ما بیرون آوردند و روی انگشتر عبارت «أَنْتَ‏ ثِقَتِی‏ فَاعْصِمْنِی‏ مِنَ النَّاس» نوشته شده بود. در متون روایی، احادیث دیگری از امام رضا(ع) وجود دارد که عبارات دیگری مانند «اللهُ رَبِّی، عَصَمَنِی‏ مِنْ‏ خَلْقِه» و «اللهُ‏ عَوْنِی‏ وَ عِصْمَتِی‏ مِنَ‏ النَّاس» و «أَنْتَ ثِقَتِی فَاعْصِمْنِی مِنْ خَلْقِک» و یا «رَبِّی عَصَمَنِی مِنْ خَلْقِه» را برای نگین انگشتر جدشان امام صادق(ع) ذکر کرده‌اند.

آیا امام صادق(ع) در مورد شخص امام رضا(ع) نکته یا مبحثی دارند؟

در سیره اهل بیت(ع) سنت به این صورت است که هر امامی، امامان پس از خودش را معرفی می‌کند. این موضوع در سیره امام صادق(ع) نیز دیده می‌شود، چنان‌که در حدیثی آمده یکی از اصحاب و یاران، خدمت امام صادق(ع) رسید و عرض کرد اگر خدای نکرده شما زمانی در قید حیات نبودید چه کسی امام بعد از شما خواهد بود؟ امام صادق(ع) به فرزندشان امام کاظم(ع) اشاره فرمود. دوباره سؤال شد اگر برای‌ایشان اتفاقی رخ دهد امام بعدی چه کسی خواهد بود حضرت فرمودند بعد از ایشان فرزندش، امام رضا(ع) پیشوا خواهد بود.

این روایت در حقیقت نشانگر تصریح و نص امامت برای امام رضا(ع) از سوی امام صادق(ع) و بیانگر جانشینیِ بحقِ امام رئوف است.