نشست «تحلیل جامعه‌شناختی موانع تحقق اهداف پیامبران از نگاه قرآن کریم» امروز دوشنبه ۱۷ اردیبهشت‌ماه از سوی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد.
سیدمحسن میرسندسی؛ عضو هیئت علمی پژوهشکده اسلام تمدنی، در این نشست به سخنرانی پرداخت و گفت: همواره انبیای الهی با مخالفت‌هایی در عرصه تبلیغ مواجه بوده‌اند و جریانات الحادی هم به تناسب زمانه، به بازتولید خود پرداخته و از هیچ تلاشی برای مخالفت با پیام‌های الهی فروگذار نکرده‌اند لذا ضرورت بحث بنده این است؛ مادامی که پیام‌های الهی در جامعه‌ای وجود داشته باشد مخالفت‌هایی هم با آن وجود دارد و با تحلیل جامعه‌شناختی می‌توان برخی از ابعاد آن را مورد بررسی قرار داد. سوال اصلی تحقیق بنده این بوده که پیامبران در تبلیغ خود با چه موانع اصلی مواجه بوده‌اند و از جمله سوالات فرعی تحقیق نیز این بوده که چه تحلیل جامعه شناختی می‌توان از این مسئله ارائه داد؟ روش تحقیق نیز روش تحلیل مضمون بوده است لذا آیاتی که امکان تحلیل مضمون در آنها وجود داشت شناسایی و برخی تفاسیر اجتماعی در کنار آنها آورده‌ام.
اهداف بعثت پیامبران
وی افزود: چون یک فصل از تحقیق بنده مربوط به اهداف بعثت پیامبران بوده است جست‌وجویی در مطالعات قبلی انجام دادم به این نتیجه رسیدم دو هدف اصلی بعثت پیامبران شامل؛ «عبودیت و عبادت» و دیگری «عدالت و قسط» بوده است. در بحث مبانی مفهومی و نظری در زمینه مقاومت‌های اجتماعی در قبال تغییرات و اصلاحات پیامبران در جامعه، دلایلی همانند تعصب به وضع موجود، ایستایی و سستی نهادی و قوم‌گرایی را به دست آورده‌ایم. در ادبیات قرآنی نیز مباحثی همانند بهانه‌جویی و لجاجت، اشرافی‌گری سیاسی، عالمان فاسد، تکاثر و ثروت اندوزی، بدعهدی و پیمان‌شکنی، گروه‌های مرجع منحرف، تعصب به شیوه‌های گذشتگان، استکبار و در نهایت خرافه‌گرایی مردم، از جمله مفاهیمی بودند که به ما در روشن کردن موانع کمک کردند.
میرسندسی تأکید کرد: حدود بیست و شش مانع و چالش را در تحقیقات خود به دست آوردم که در کنار هر کدام از آنها تعداد کُدهایی که در کنار آنها تشکیل شده از بیشترین تا کمترین را ساماندهی کردم و بخش اصلی و بدنه کار بنده همین بخش از تحقیق است که آیات مرتبط، کدهایی که استنباط شده و مسیر طی شده تا رسیدن به این مرحله را روشن کردیم و در نهایت یکسری تحلیل‌های جامعه‌شناختی در این زمینه ارائه شده است.
مرحله نهایی مقابله با پیامبران
عضو هیئت علمی پژوهشکده اسلام تمدنی یادآور شد: در مرحله بعد، این بیست و شش مفهوم در چهار مقوله اصلی شامل «تقابل مستقیم با پیامبران»، «موانع ارزشی و هنجاری»، «جامعه‌پذیری ناقص» و «ضعف باور» دسته‌بندی شده‌اند. البته هرچه جلوتر آمده‌ایم تلاش بر این بوده که با دسته‌بندی‌ها و تحلیل‌هایی که صورت می‌گیرد جنبه جامعه‌شناختی این موانع پررنگ‌تر شود. از جمله مفاهیم تشکیل دهنده تقابل مستقیم با پیامبران که در این تحقیق به آن دست پیدا کردیم شامل لجاجت و مقابله با حق، عاجز کردن پیامبر، اذیت و آزار مستقیم پیامبر، جنگ و فتنه‌گری، تحقیر، استهزا و مسخره کردن و دادن نسبت‌های ناروا به پیامبران هستند.
در نهایت، عنوان نتیجه نهایی را «وابستگی و چسبندگی به وضعیت موجود» گذاشتم که می‌تواند همه موانع را پوشش بدهد چون تقابل مستقیم با پیامبران، مرحله نهایی مقابله با آنهاست و مواردی همانند جنگ و آزار و اذیت آنها را شامل می‌شود لذا همه این موانع را ذیل این مفهوم نهایی جای دادم. البته در تحقیق خودم حدود بیست صفحه تحلیل جامعه‌شناختی در مورد همین مقوله هسته‌ای آن یعنی وابستگی و چسبندگی به وضعیت موجود آورده‌ام که در اینجا به صورت مختصری به آن اشاره کردم.
فعل و انفعالات اجتماعی در پذیرش یا رد هر نظریه جدید
علی یوسفی؛ دانشیار جامعه شناسی دانشگاه فردوسی مشهد و استاد ناظر این تحقیق نیز بیان کرد: وقتی از تحلیل جامعه شناختی موانع تحقق اهداف پیامبران، سخن می‌گوییم به یک معنا، از نظریه روش و تکنیک جامعه شناختی برای فهم متن استفاده می‌کنیم و آنچه به دست آمده نتیجه تفهم جامعه شناس از متن است. بنده پیشنهاد داده بودم مفاهیم و نظریات مرتبط و تکنیک‌های جامعه شناختی باید بسیار غلیظ باشند که همین‌گونه هم هست. تأکید داشتم که فعل و انفعالات اجتماعی برای پذیرش یا رد هر نظریه جدید در جامعه وجود دارد که ایشان در تحقیق به آن اشاره کرده‌اند و درخواستم این بود که صورت‌بندی دقیق‌تری برای تحلیل این مخالفت و مقاومت در مقابل این ایده و آرمان، به شکل جامعه شناختی جمع‌بندی کنند.
وی ادامه داد: درخواست دیگرم این بود که جنبه جامعه شناختی آن برجسته‌تر شود چون ایشان به عنوان یک جامعه شناس با این متون برخورد و تحلیل داشته‌اند و این غیر از بررسیِ صرفِ موضوع از منظر قرآنی است. البته اگر جاهایی از قلم افتاده یا تفاسیر نه چندان قابل دفاعی صورت گرفته باشد به خود نویسنده مربوط است وگرنه بقیه متن از نظر روش، و چهارچوب صحیح و تحلیل‌هایی که صورت گرفته، کاری ارزنده است و بنده ایرادی جدی به آن وارد نمی‌دانم و معتقدم کاری ارزنده و هم‌راستا با رساله دکتری ایشان است.
دانشیار جامعه شناسی دانشگاه فردوسی مشهد تأکید کرد: معتقدم کار ایشان، تجربه ارزشمندی است و اگر ادامه پیدا کرده و تبدیل به خروجی‌های دقیق شود برای جامعه ایمانی، آثار مثبت زیادی در پی خواهد داشت. البته اگر آقای میرسندسی این اصلاحات را انجام داده‌اند می‌توانند برای بنده و مخاطبان توضیح دهند که آیا این اصلاحات انجام شده است یا خیر؟
محمدمسعود سعیدی؛ عضو هیئت علمی پژوهشکده اسلام تمدنی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، در این نشست گفت: در جامعه شناسی تاریخی، سه رویکرد وجود دارد که یکی مقایسه تحلیلی جوامع مختلف، دوم تفسیر تاریخی و سوم کاربست الگوی جامعه شناختی است که بیشتر به روش آقای میرسندسی می‌خورد. بدین شکل که ایشان در تحقیق خود بیان کنند وقتی جامعه‌ای با نظریه و فکر جدیدی مواجه شود چه مقاومت‌هایی در مقابله با آن ایجاد خواهد شد.
وی افزود: اگر یک نظریه جامعه شناختی با شواهد تاریخی زمان پیامبران به کار بسته شود کارایی بیشتر خواهد داشت. اگر این کار را انجام می‌دادند رویکرد جامعه شناسی تاریخی تحقیق بیشتر می‌شد. شاید هم محقق صلاح ندانسته‌اند که چنین کاری را در تحقیق خود انجام دهند. این روشی است که در جامعه شناسی تاریخی انجام می‌شود و اگر آقای میرسندسی صلاح می‌دانند، می‌توانند در اصلاح تحقیق خود از آن استفاده کنند.
لزوم پررنگ‌شدن جنبه جامعه‌شناختی تحقیق
اویس استادی، دبیر جلسه نیز گفت: آنچه مورد توقع بوده این است که صبغه جامعه شناختی تحقیق پررنگ‌تر شود یعنی در واقع نویسنده، داده‌های خود را از مضامین قرآنی استخراج کرده و تحلیلی جامعه شناختی ارائه دهد. البته ممکن است نسخه‌ای که به دست همکاران رسیده، نسخه نهایی و ویرایش شده نبوده باشد یا اینکه اگر نسخه نهایی است هنوز توقعات تأمین نشده است.
میرسندسی نیز در پایان گفت: این نسخه نهایی کار است که البته درخواست‌هایی که دکتر یوسفی داشتند را سعی کردم تأمین کنم. مخصوصا فرمودند بخش جمع‌بندی، جای کار بیشتری دارد که آن را هم اصلاح کردم و تحلیل‌های جامعه شناختی بیشتری در آنجا وجود دارد و ارتباط بین مفاهیم بیشتر شده است.
نظر شما