به گزارش قدس خراسان، توسعه نامتوازن مشهد یکی از آن موضوعاتی است که سال‌های گذشته در گفتمان مدیریت شهری مشهد مطرح شده است. برخی کارشناسان و صاحبنظران و حتی تصمیم‌سازان در خصوص دال مرکزی این موضوع که مرکزیت کالبدی حرم مطهر رضوی است یا خیر، اختلاف نظر دارند.
مرکزیت حرم مطهر رضوی دلیل اصلی توسعه شرقی مشهد است؟
معاون امور عمرانی استانداری خراسان رضوی در این باره می‌گوید: گاهی اوقات گفته می‌شود چون کالبد حرم مطهر در یک سمت شهر قرار گرفته و مرکزیت خود را از دست داده است، پس باید شهر را به سمت شرق توسعه دهیم تا این مرکزیت برگردد؛ اما در بحث توسعه شرقی مشهد هیچ‌وقت صرفاً بحث کالبدی حرم مطهر مطرح نبوده؛ بلکه گفته شد در شهر مشهد جریان زیارت نباید به یک گوشه رانده شود. البته مرکزیت کالبدی حرم مطهر رضوی هم بر این موضوع تأثیرگذار است و اگر لازم بود هندسه و تناسبات شهر هم نسبت مستقیم‌تری پیدا بکند، باید لحاظ شود.
نسخه جدید طرح آمایش تصویب نشده است
سند آمایش استان خراسان رضوی در افق ۱۴۰۴ به صراحت شرق و حاشیه شهر مشهد را جزو قلمروهای نامناسب استقرار جمعیت عنوان کرده است. پس چطور با وجود این موضوع در این سند توسعه که جزو اسناد بالادستی است، باز هم از توسعه شرقی صحبت می‌شود؟ پرسشی که جواد خدایی در پاسخ به آن بیان می‌کند: نسخه جدید طرح آمایش هنوز تصویب نشده و خیلی از بازنگری‌ها در حال انجام است.
غرب مشهد امکان توسعه ندارد
وی در ادامه به ظرفیت‌های سرزمینی و عوامل تأثیرگذار در جهت توسعه شهری می‌پردازد و یادآور می‌شود: توسعه غربی مشهد که طی سال‌ها اتفاق افتاده، ما را به سمت آبخوان کشانده و از حدود دهه ۵۰ که مشهد دشت ممنوعه اعلام می‌شود، ناشی از این بوده که نباید توسعه را خیلی به آن سمت(غرب) ببریم. الان هم نه زمینی برای توسعه در آن سمت باقی مانده و نه سیاستی مبنی بر بارگذاری‌های سنگین در آن قسمت وجود دارد که مهمترین دلایل این موضوع هم بحث آب و فرونشست بوده؛ چراکه بیشترین میزان فرونشست در غرب و شمال‌غرب مشهد اتفاق افتاده است.
خدایی می‌گوید: شهرک صنعتی مشهد، گلبهار و مناطق ییلاقی همه در سمت غرب مشهد قرار دارند و به مثابه آهنرباهایی هستند که جریان توسعه شهر را به سمت خود می‌کشد.
با همه تفاسیر اما پرسش مهم این است که آیا شرق مشهد هم چنین ظرفیتی را دارد که بتواند توسعه جدی پیدا کند؟ معاون امور عمرانی استانداری خراسان رضوی در پاسخ به این پرسش تصریح می‌کند: ما نمی‌توانیم توسعه شهر را محدود کنیم. اگر به هر حال این اتفاق بیفتد، جریان سیاست‌گذاری کدام سمت را می‌خواهد انتخاب کند؟ غرب که محدودیت‌هایش را برشمردیم و دیگر امکان این موضوع وجود ندارد، شمال مشهد هم محدود به ارتفاعات است و پهنه‌های وسیع زیادی ندارد و در جنوب مشهد هم ارتفاعات را داریم. تنها جبهه‌ای که برایمان فرصت توسعه را فراهم می‌کند، شرق است که جریان طبیعی شیب زمین و فرصت استفاده از پساب هم آنجاست.
شرق مشهد، مهمترین نقطه برای مرکز ثقل جریان ترانزیتی
خدایی ادامه می‌دهد: بهترین نقطه ما برای مرکز ثقل جریان ترانزیتی استان، جبهه شرقی مشهد است. به همین علت بوده که ۲۰ سال پیش در این منطقه، ایستگاه مطهری جانمایی می‌شود و سال گذشته هم به عنوان دهکده لجستیکی مشهد تصویب شد. این دهکده نقطه تلاقی همه مدل‌های حمل و نقلی، برون‌شهری و بین‌المللی اعم از هوایی، زمینی و ریلی بوده و یکی از ظرفیت‌های مهم جبهه شرقی مشهد است که اگر به آن ضریب بدهیم، به عنوان یک ضلع از مثلث مشهد، دوغارون و سرخس بی‌شک یک قطب مهم در ترانزیت محسوب می‌شود.
وی می‌گوید: این ظرفیت اگر در منطقه شرق مشهد ایجاد شود، یک فرصت تاریخی بزرگ در حوالی جاده ابریشم است که کشش زیادی برای جریان توسعه شهر ایجاد می‌کند. از طرفی دقیقاً در کنار این دهکده، شهرک صنعتی مشهد ۵ با استعداد ۵هزار هکتار قرار دارد و بزرگ‌ترین شهرک صنعتی شرق کشور است. همه این موارد به معنی تغییر مسیر آهنرباهای توسعه شهر در مشهد بوده که یک دلیل آن را شاید بتوان محدودیت ظرفیت‌های محیطی غرب مشهد دانست. بنابراین شرق با آن قطب‌های اصلی که در حوزه صنعت، تولید و تجارت در آن ایجاد می‌شود، برای توسعه آماده خواهد شد. تجمیع همه این فرصت‌ها در پهنه شرقی مشهد حضور اقتصادی-اجتماعی منطقه را در سال‌های آینده پررنگ‌تر خواهد کرد.
چه مسائلی قرار است در توسعه شرقی مشهد حل شود؟
معاون امور عمرانی استانداری خراسان رضوی متذکر می‌شود: از طرفی تا زمانی که به پهنه‌های شرقی مشهد نقش‌دهی نشود و یک‌سری از مراکز مهم به آنجا نروند، همچنان حاشیه خواهد ماند.
خدایی تأکید می‌کند: جریان تحول در حاشیه شرقی مشهد بی‌شک یک امر ناگزیر است و باید برای آن فکر شود تا با عمل انجام شده مواجه نشویم. مسئله حاشیه شهر، زیارت و جریان اقتصادی مشهد که بخش جدی آن در سال‌های آینده به امر ترانزیت گره می‌خورد، باید در شرق این شهر حل شود. توسعه شرق مشهد زمانی که این منطقه را به عنوان یک قطب اقتصادی مطرح کند، موجب افزایش کرامت اهالی خواهد شد.
وی در ادامه عنوان می‌کند: اگر صاحبنظران به موضوع توسعه شرقی مشهد آمایشی‌تر، کلان‌تر و با یک دید میان‌رشته‌ای از ابعاد اجتماعی، اقتصادی، شهرسازی، سرزمینی و زیست‌محیطی نگاه کنند، آن وقت متوجه می‌شویم این اتفاق حتی اگر در اسناد فرادست هم دیده نشده باشد؛ اما در حال شکل‌گیری است.
معاون امور عمرانی استانداری خراسان رضوی بار دیگر تأکید می‌کند: نکته مهم این است که باید تلاش کنیم این توسعه به شکل آگاهانه، هوشیارانه و به ویژه با مشارکت مردم محلی صورت بگیرد.
بندر خشک؛ الگوی مناسب برای توسعه شرقی مشهد
مسئول امور برندسازی و دیپلماسی شهری شهرداری مشهد نیز در این خصوص معتقد است توسعه به شرق، یک نگاه درهم ریخته است از این نظر که عده‌ای از مدیران عالی، مسئله حاشیه شهر برایشان مهم است و می‌خواهند درباره این موضوع میان مدیران عملیاتی تمرکز ایجاد کنند؛ اما با روکشی زیبا و آبرومندانه! البته بدنه مدیریتی در سطح استان نیز به این علت که مدیران بالادستی در این باره (توسعه به شرق) با هر نیتی مطالبه‌گر هستند، کلیدواژه‌های مدیران بالاسری خود را واگویه می‌کنند.
نگاه به توسعه به شرق نباید از سر استیصال باشد
امیرمهدی کلیدری می‌گوید: در مجموع هر دو دسته مدیران مذکور، مسئله «توسعه به شرق» را یک فرصت راهبردی نمی‌بینند در حالی که در خصوص توسعه به شرق باید به جای یک نگاه از سر استیصال و تهدید، یک نگاه فرصت‌طلبانه داشته باشند. وقتی نگاه از سر استیصال باشد فقط می‌خواهند مسئله را به هر طریقی حل کنند.
وی در پاسخ به این پرسش که اصولاً توسعه به شرق قرار است کدام مسئله را حل کند، می‌افزاید: ما یک کلان‌مسئله‌ای داریم که نشان می‌دهد باید شرق مشهد را جدی بگیریم و آن کلان‌مسئله کریدور ترانزیتی جنوب به شمال یعنی مکران به خراسان (و به سمت خزر) و کریدور ریلی چین به مشهد از افغانستان برای ایجاد بندر خشک است.
ایجاد بندر خشک در جنوب شرقی مشهد چه الزاماتی دارد؟
مدیر اجلاس شهرداران شانگهای درادامه به تشریح زیرساخت‌های این بندر خشک می‌پردازد و یادآور می‌شود: وقتی بخواهید در مشهد یعنی در کرانه میان «سرخس و مشهد» یا «فریمان و مشهد» بندر خشک ایجاد کنید، یک اکوسیستمی به وجود می‌آورد که باید مانند مدل کشورهای توسعه‌یافته صنعتی مانند فرانکفورت در آلمان یا نیس در فرانسه، یک کلونی زیرساختی در کنار هم داشته باشید؛ یعنی تمرکز خطوط هوایی، ریلی و باراندازهای سنگین در مسیر جاده‌ای هم در همین نقطه باشد. به طور مثال در مختصات مشهد، به خصوص شرق آن، اگر قرار است فرودگاه جابه‌جا شود، باید در کرانه فریمان تا سرخس باشد. وقتی این اتفاق بیفتد، باید ظرفیت فرودگاهی، علاوه بر مسافربری سنگین، قابلیت ورود سنگین‌ترین هواپیماهای ترابری را داشته باشد. این موضوع به یک استاندارد پروازی در آن فرودگاه نیاز دارد. شهر فرودگاهی را نباید در فرودگاه فعلی بزنیم؛ یعنی برای فرودگاه فعلی باید برنامه دیگری داشته باشیم و از محدوده طرق برای دسترسی خط آهن به انبارگردانی‌های سنگین و ترانزیتی کالاهای شرکت‌های باربری بین‌المللی استفاده کنیم.
کلیدری می‌گوید: این موضوع نیازمند این است که زیرساخت لازم برای پذیرش و استقرار یک حجم بالای دفتر نمایندگی‌های تجاری در حوزه شانگهای، بریکس و اوراسیا در مشهد را داشته باشیم. برای این منظور باید محلی درنظر گرفت. ظرفیت غرب و شمال‌غرب مشهد اشباع شده و براساس الگوهای اقتصاد زمین، اصلاً مقرون به صرفه نیست. از طرفی این دفاتر و سایت پلان‌ها باید در نزدیکی این بندر خشک باشند. برآوردها نشان می‌دهد تا ۱۲ هزار شرکت ترانزیتی از کشورهای حوزه‌های بریکس، شانگهای و اوراسیا کشش دارند در این محدوده سرمایه‌گذاری انجام دهند و برای این کار دست‌کم به یک دفتر نیاز دارند که دفاترشان باید در همین منطقه شرق باشد.
تأکید بر اهمیت پیوست فرهنگی برای توسعه به شرق
وی تأکید می‌کند: البته در خصوص توسعه شرقی مشهد با یک مسئله مهم مواجه هستیم و آن اینکه نباید پیوست فرهنگی این نگاه در آن نقطه را از یاد ببریم. مبادا این ایده بزرگ را بدون پیوست فرهنگی به شرق شروع کنیم و زندگی مردم محلی را تحت تأثیر منفی قرار دهیم و آسیب‌هایی شبیه آنچه در بافت اطراف حرم مطهر رضوی و یا حتی خاک سفید تهران رخ داد، رقم بزنیم؛ چراکه ایجاد بندر خشک در شرق مشهد موجب افزایش قیمت زمین می‌شود و اگر مباحث فرهنگی را در نظر نگیریم، سبب ایجاد یک لکه توسعه‌نیافته وسط یک منطقه توسعه یافته می‌شود. پس لازم است از الان منطقه‌های تأثیرپذیر را شناسایی و کارهای فرهنگی اجتماعی را آغاز کرد.
دسترسی‌های مسافری، مورد دیگری است که به عقیده مسئول امور برندسازی و دیپلماسی شهری شهرداری مشهد باید در ایجاد بندر خشک در شرق مشهد مدنظر قرار گیرد.
وی اضافه می‌کند: ما باید بر اساس الگوهای مختلف اقتصادی و مطالعاتی به تکثر پایانه مسافربری بین‌شهری فکر کنیم؛ یعنی یک پایانه برای شمال‌غربی به مقصد قوچان، یک پایانه برای جاده جنوب‌شرق به مقصد نیشابور، تربت‌حیدریه و کرانه جنوبی و یک پایانه هم برای دسترسی به شمال‌شرق داشته باشیم.
این مدرس ارتباطات استراتژیک متذکر می‌شود: باید یک تا دوسوم کششی که مشهد به سمت غرب داشته، در شرق جبران شود؛ اما این موضوع دسترسی‌های ترافیکی شهر را به هم می‌ریزد. قاعدتاً پایانه‌های مسافربری که داریم، باید متناسب با این فضا تقسیم شوند. حتی ایجاد تکثر ایستگاهی قطارهای بین‌شهری را هم باید از الان در طراحی شهری ببینیم؛ یعنی الان دسترسی مسافرت ریلی به کرانه شمالی مثل گلستان و مازندران داریم که باید از حاشیه‌های محدوده سه‌راه فردوسی شکل بگیرد.
کلیدری تصریح می‌کند: متنعم شدن از فضای پیمان‌های شانگهای و اوراسیا جز با کانون قرار گرفتن مشهدالرضا(ع) به عنوان تقاطع راهبردی این کریدورها میسر نمی‌شود. این لاجرم است. هم نقشه‌های ژئوپلتیک گذشته این را تأیید می‌کند وهم نقشه‌های ژئواکونومی. تقاطع راهبردی شمال به جنوب و شرق به غرب جاده ابریشم یعنی جاده‌ای که در دوره اشکانیان تثبیت می‌شود، در محدوده توس است و بعد شاهدیم به صورت متوازن رباط‌ها و کاروانسراها به شکل خورشیدی دور این کانون پخش هستند. اگر قرار است حاکمیت از این سه پیمان اقتصادی مهم در منطقه متنعم شود و کنشگری مؤثر و فعال داشته باشد، باید ابرپروژه ایجاد بندر خشک با تمام اجزا و ملزوماتش را در مشهد جدی بگیرد و این مهم جز در محدوده شرق و جنوب‌شرق مشهد میسر نیست.
وی عنوان می‌کند: همه فراتحلیل‌های اندیشکده‌های مطالعات استراتژیک اذعان دارند علت‌العلل اشغال افغانستان توسط آمریکایی‌ها جلوگیری از تحقق این امر در کرانه شمال شرقی ایران بوده است. این بندر خشک باید در میان‌مدت پنج ساله ایجاد شود و مکانش هم باید در جنوب‌شرق مشهد یعنی کرانه جاده فریمان تا جاده سرخس باشد. این یک طرح پیشران توسعه است؛ چراکه کارگر و نیروی خدماتی نیاز دارد و اطراف آنجا بازارچه‌های متنوع در صنایع مختلف شکل می‌گیرد.
بندر خشک، تسهیلگر اقتصاد زیارت است
مدیر اجلاس شهرداران شانگهای در پاسخ به این پرسش که ایجاد بندر خشک در این منطقه چه تأثیری بر اقتصاد زیارت خواهد داشت، بیان می‌کند: این موضوع، تسهیلگر اقتصاد زیارت خواهد بود. حدود ۲۰۰ سال است اقتصاد زیارت در محدوده فلات ایران محدود شده در حالی که حوزه توس یک حوزه ترانزیتی در جاده ابریشم بوده و همین موضوع سبب گسترش زبان فارسی در خاور دور و ترویج تشیع در آن محدوده حتی در تایلند و هندوستان شده است.
توسعه به شرق مشهد، منفعت راهبردی کشور است
کلیدری با تأکید بر اینکه توسعه به شرق مشهد روکشی برای پرداختن به حاشیه مشهد نیست، آن را منفعت راهبردی کشور برمی‌شمارد و می‌گوید: اگر حاکمیت بخواهد شبکه منافع بریکس، شانگهای و اوراسیا را به خودش گره بزند، فقط با نگاه راهبردی به کرانه شرقی مشهد میسر است. سرخس و مکران هر کدام به تنهایی نمی‌توانند این مهم را محقق کنند. این امر راهبردی-تمدنی نیازمند یک لولاست؛ لولایی که سابقه تاریخی آن به خوبی نشان داده به شکل تاریخ‌ساز در این مقوله نقش‌آفرینی داشته است. بی‌شک این لولا، مشهدالرضا(ع) است و بهترین نقطه این سرمایه‌گذاری راهبردی در جنوب‌شرقی این کلانشهر است که قطعاً این امر جز با اراده عالی نظام، همت مدیران عالی استان و مشهدالرضا(ع) محقق نمی‌شود.
وی اذعان می‌کند: البته فرایندهای واقع شده در «جنگ کریدورها» به طور مثال، حمله مبتنی بر حفظ بقا از سوی رژیم صهیونیستی به باریکه غزه و مردم مظلوم و دلاور آن که در همین چارچوب است؛ نشان داده مسئولان عالی کشور، استان و مشهدالرضا(ع) فرصت زیادی برای تجمیع اراده و اعمال همت خود ندارند!
توسعه شرقی مشهد مسئله‌ای پیچیده، چندوجهی و مهم است که می‌طلبد برای پیشگیری از تبعات تصمیم‌های نادرست یا بی‌تصمیمی در خصوص آن چاره‌اندیشی شود.
خبرنگار: معصومه مؤمنیان
نظر شما