انسیه عسگری؛ استادیار دانشگاه حضرت معصومه(س)، ۲۵ اردیبهشت ماه در نشست علمی «اخلاق مطالبه‌گری در قرآن؛ بررسی جواز و منع ناسزاگویی» که از سوی انجمن معارف دانشگاه شهید بهشتی و با همکاری آکادمی اخلاق‌پژوهی روشمند برگزار شد با بیان اینکه امر به معروف و نهی از منکر واجب است، گفت: یکی از مبانی مطالبه‌گری همین مقوله مهم است همچنین ضرورت دادخواهی هم مبنای مهمی است که در برابر ظلم تسلیم نباشیم؛ البته پیروان برخی از ادیان فقط بر روی رحمت و شفقت تاکید دارند و البته اینکه در عمل چقدر پایبند هستند مسئله دیگری است ولی اسلام بر دادخواهی و صبرنکردن در برابر ظلم تاکید دارد. 

وی با اشاره به آیه ۱۴۸ سوره نساء که فرموده است؛ لَا یُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَنْ ظُلِمَ ۚ وَکَانَ اللَّهُ سَمِیعًا عَلِیمًا، افزود: گاهی برداشت‌های نادرست از این آیه سبب شده تا برخی از آن به عنوان یکی از مستندات دینی برای جواز ناسزاگویی در برابر ناسزاگویی دیگران استفاده کنند؛ حتی در کتب فقهی هم به بحث قصاص کلامی اشاره و بحث شده است که اگر کسی به ما فحش داد آیا ما مجازیم فحش بدهیم و برخی با استناد به این آیه حکم به جواز داده‌اند. 

عسگری اضافه کرد: برخی از مفسران حتی با اینکه خودشان قائل به این برداشت نیستند ولی به عنوان یک قول ذکر کرده‌اند؛ اشکال این تفاسیر از اینجا ناشی شده است که «بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ» را مترادف با قول السوء گرفته‌اند و بر اساس آن می‌گویند خدا فرموده است من سخن سوء را ناپسند می‌دانم و بر روی مصادیق آن بحث کرده‌اند. 

استادیار دانشگاه حضرت معصومه(س) با بیان اینکه با استناد به این آیه که ناسزاگویی برای مظلوم جایز است، تصریح کرد: واژه جهر به معنای آشکارکردن است؛ در سوره مبارکه اسراء فرموده است: قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمَٰنَ ۖ أَیًّا مَا تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَیٰ ۚ وَلَا تَجْهَرْ بِصَلَاتِکَ وَلَا تُخَافِتْ بِهَا وَابْتَغِ بَیْنَ ذَٰلِکَ سَبِیلًا؛ در این آیه به مقدار بلندی صدا در نماز اشاره شده است. به نظر بنده در این آیه، معنای درست جهر افشاکردن است. مفهوم واژه سوء هم که در قرآن به دفعات زیاد به کار رفته است به معنای شر و در برابر خیر است: یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَهَا وَبَیْنَهُ أَمَدًا بَعِیدًا ۗ وَیُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ ۗ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ. در وصف سوء در قرآن جز مواردی اندک، از جمله در آیه مورد بحث، در مابقی موارد وصف قول به کار رفته است.

جواز نفرین در برابر دشنام

وی ادامه داد: در سوره ممتحنه هم واژه «سوء» با سخن همراه است ولی در مابقی موارد با عمل همراه شده است؛ لذا پربسامدترین معنایی که برای آیه ۱۴۸ نساء می‌توان برشمرد و در تفاسیر بر آن تاکید شده است دشنام و نفرین است یعنی مظلوم جایز است که اگر مورد ظلم قرار گرفت دشنام بدهد و نفرین و لعن کند. البته اگر در این موارد دشنام‌هایی چون کچل و احمق داده شود به لحاظ قانونی دشنام تلقی شده و مستوجب حد است.  

عسگری اظهار کرد: در زبان عربی از واژه «سب» برای دشنام استفاده شده است؛ کسانی که سخن سوء را به معنای دشنام  دانسته‌اند به این مطلب استناد کرده‌اند که شخصی از تابعین گفته است مراد از آیه آن است که اگر کسی به شما دشنام داد شما هم می‌توانید دشنام دهید؛ این روش برای انتقام خوب است.

استاد دانشگاه حضرت معصومه(س) بیان کرد: این رویات از یک تابعی نقل شده و متاسفانه در تفاسیر اهل سنت به مراتب و در مجمع البیان طبرسی هم نقل شده و ترویج کرده است که اگر کسی به شما دشنام داد شما هم دشنام بدهید؛ زمخشری در توجیه آورده است که دشنام از روی قصاص جایز است و کسی حق ندارد ابتدا به ساکن به کسی دشنام دهد.

مواجهه حضرت علی(ع) با یک ماجرا

استاد دانشگاه حضرت معصومه(س) گفت: نقل شده که یکی از خوارج نزد علی(ع) گفت که خدا فلانی را لعنت کند و بکشد، اصحاب برخاستند که او را به قتل برسانند ولی امام(ع) فرمود صبر کنید او فقط سب کرده و سب را با سب جواب دهید یعنی دشنام را با دشنام جواب دهید؛ ولی واقعیت این است که این روایت نهج‌البلاغه، سند ندارد و با آیات قرآن کریم و سیره پیشوایان دینی و اهل بیت(ع) کاملا در تضاد و تناقض است؛ در سوره مبارکه انعام فرموده است: وَلَا تَسُبُّوا الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَیَسُبُّوا اللَّهَ عَدْوًا بِغَیْرِ عِلْمٍ کَذَلِکَ زَیَّنَّا لِکُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ ثُمَّ إِلَی رَبِّهِمْ مَرْجِعُهُمْ فَیُنَبِّئُهُمْ بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ.؛ یعنی حتی کسانی که مشرک و کافر هستند را هم دشنام ندهیم تا آنها هم به خدا دشنام ندهند.

وی افزود: در روایات دیگری از حضرت علی(ع) داریم که ایشان فرمودند من از اینکه شما جزء سبابین باشید کراهت دارم و طوری نباشید که دائما زبان شما به فحش و ناسزا عادت داشته باشد و به خوبی و نیکی سخن بگویید. ما اگر در یک کفه ترازو چنین اخباری را قرار دهیم و در ترازوی دیگر اخبار دیگر را در این صورت کفه نهی از دشنام سنگین‌تر است.

وی اضافه کرد: در نهج‌البلاغه عرض شد که دو مطلب کاملا متناقض بیان شده است و گفته شد که امام(ع) مجاز ندانسته‌اند که هر کسی به شما فحش داد شما هم با فحش پاسخ بدهید بلکه برای جلوگیری از شمشیرکشیدن ایشان چنین توصیه‌ای فرمودند. 

استاد دانشگاه حضرت معصومه(س) اظهار کرد: براساس مطالب بیان شده نمی‌توان پذیرفت که در سیره ائمه(ع) و پیامبر(ص) این مسئله وجود داشته است لذا کسانی که دلالت آیه ۱۴۸ نساء را بر جواز دشنام و فحش تطبیق می‌دهند خطا کرده‌اند و از طرفی حتی دشنام مستوجب حد است. بر خی هم گفته‌اند اگر کسی به شما ظلم کرد مجازید به او نفرین کنید؛ طبری و زمخشری معتقد به نفرین مظلوم بر ظالم هستند و نفرین مجاز است.