شهر دربند یکی از شهرهای جمهوری داغستان است در در جنوبی‌ترین قسمت فدراسیون روسیه است.

 شهر دربند در سواحل غربی دریای خزر در نزدیکی دهانه رودخانه سامور قرار دارد که فاصله دریا تا رشته کوه های قفقاز از ۳ کیلومتر بیشتر نیست و این شهر دومین شهر بزرگ جمهوری داغستان  پس از مخاچ‌قلعه پایتخت داغستان است و ۱۲۱ کیلومتر با آن فاصله دارد و مسکو از پایتخت روسیه مسکو ۲۲۱۲ کیلومتر فاصله دارد.

 تاریخ این شهر به هزاره چهارم قبل از میلاد برمی گردد، به این معنی که بیش از شش هزار سال قدمت دارد. این شهر از قدیمی ترین شهرهای روسیه فدرال و از شهرهای قدیمی جهان به شمار می‌آید.

از آنجایی که این شهر در گذرگاه جداکننده دریای خزر و رشته کوه قفقاز ساخته شده بود، همه کشورهای حاکم بر منطقه سعی در کنترل آن داشتند، یونانیان به این شهر «گذرگاه آلبانی» و رومی ها «دروازه خزر» نامیدند، اما  مسلمانان آن را «باب‌الابواب» می‌نامیدند، هیچ مکان دیگری در طول رشته کوه‌های قفقاز به اندازه موقعیت منحصربه‌فرد این شهر وجود ندارد. به همین دلیل نام این شهر برگرفته شده از دو کلمه فارسی «در» به معنی دروازه و «بند» به معنی قفل یا گره است.

الکساندر دیوما در کتاب خود «سفر در قفقاز» دیوار شهر را اینگونه توصیف کرد که این دویار به واقع دیواری عظیم است که اروپا و آسیا را از هم جدا می کند و با حملات خطرناک مقابله می کند.

در سال ۶۵۴ میلادی مطابق با ۲۰ هجری قمری، مسلمانان این شهر را فتح کردند، اما کار در آنجا حل نشد، بلکه مبارزه آنها با خزرها  برای تسلط این شهر تا سال ۷۳۵ میلادی ادامه یافت تا زمانی که سرانجام پیروز شدند و این شهر به مرکز نظامی و اداری خلافت اسلامی در داغستان تبدیل شد. همچنین مرکز تجاری بزرگ و مرکزی برای گسترش اسلام در منطقه شد.

 این شهر روابط تجاری  با بسیاری از مناطق خاورمیانه و نزدیک و شرق اروپا برقرار کردو پس از سقوط خلافت عرب، این شهر به امارت دربند تبدیل شد و توسط خاندان هاشم اداره می شد.

 این شهر به شکل کنونی خود در سال ۴۳۸ در زمان ساسانیان تأسیس شد، زمانی که شاه کوادا و پسرش خسرو اول آن را به قلعه ای سنگی تبدیل کردند و گذرگاه بین دریا و رشته کوه را با ۴۰ کیلومتر بستند. می توان این دیوار طولانی را (دیوار عظیم قفقاز» نامید که بخش های بزرگی از آن تا به امروز باقی مانده است.

اسلام در دربند

 براساس روایت‌ها، ۴۰ مبلغ اسلام به این شهررسیدند، اما توسط ساکنان محلی طرد شدند و آنها را کشتند و اجساد آنها را در فضای باز گذاشتند. با گذشت روزها، این اجساد سالم بود، اما بیماری واگیردار در این شهر شیوع پیدا کرد. یک اخترشناس به ساکنان شهر توصیه کرد که اجساد را به شیوه ای شایسته دفن کنند و این کشته شدگان شهید در راه خدا به شمار آمدند و تا به امروز این قبور از اهمیت زیادی برخوردار هستند.

 مسجد دربند

 مسجد جمعه در شهر دربند یکی از قدیمی‌ترین مساجد جهان به شمار می‌آید، اگرچه در هر محله ای از این شهر یک مسجد وجود دارد، اما مردم این مسجد را مهم ترین مسجد می دانند، زیرا ساکنان این شهر به خود می بالند که مسجد جمعه، اولین مسجد در روسیه است و از آنجا گسترش اسلام و تشیع در قفقاز و تمام روسیه آغاز شد.

«شعبان محرموف» تاریخ نگار داغستانی معتقد است که اسلام در روسیه معاصر از شهر باب الابواب گسترش یافت.

این مسجد در قرن دوم هجری قمری، به طور خاص در سال ۱۳۳ هجری قمری، یعنی در اواسط قرن هشتم میلادی ساخته شده است. محرموف معتقد است که ساخت این مسجد بین سال‌های ۷۳۳ تا ۷۳۴ میلادی انجام شده است و به هر حال ساخت آن در اوایل قرن دوم هجری قمری بوده است و بعدها در فاصله زمانی بین سال‌های ۱۴۷۴ تا ۱۴۷۵ میلادی، یک مدرسه دینی در داخل مسجد ساخته شد و در طول این مدت، چندین بار بازسازی و اصلاح شد.

این مسجد بیش از یک بار در معرض تخریب جزئی در اثر زلزله قرار گرفت. این مجموعه در سال ۱۸۱۵ میلادی به شکل نهایی ساخته شد و در آن زمان بزرگ‌ترین و زیباترین بنای این شهر به شمار می‌آمد.

این مسجد اخیرا در فهرست میراث جهانی یونسکو گنجانده شده است.

 مسجد دربند به شکل مستطیل با برآمدگی در نمای جنوبی آن ساخته شده است.  داخل این مسجد با وسیله چوبی که روایات اهل بیت (ع) روی آن حکاکی شده است، به دو قسمت زنانه و مردانه تقسیم شده است.  قسمت اول مستطیل شکل است که از شرق به غرب امتداد دارد و قسمت دیگر به شکل مربع با گنبدی در ضلع شمالی مسجد است. این مسجد چهار در ورودی دارد.

روی در مسجد آیاتی از قرآن کریم در مورد فضیلت مساجد و معماری آنها و نیز احادیث پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت (ع) از جمله حدیث پیامبر( ص) «انا مدینه العلم و علی بابها» نوشته شده است.

 طول بنا از داخل ۶۷ متر و عرض آن ۱۷ متر و عرض صحن مرکزی ۶.۳ متر و گنبدهای جانبی ۴ متر است . قطر گنبد ۹.۳ متر است که روی ۸ ستون قرار گرفته است. این مکان محل یک کلیسای قدیمی بود.

 این مسجد در بافت قدیمی شهر قرار دارد و به آن (محل) می گویند، زیرا شهر دربند به دو قسمت تقسیم شده و با دیواری از هم جدا شده است. بیشتر ساکنان این قسمت دوازده امامی هستند.

 اهمیت فرهنگی مسجد

 این مسجد جامع شهر است که نماز جمعه در آن اقامه می شود و بیشتر مردم شهر در آن تجمع می کنند. مجالس شهادت و ولادت ائمه اطهار(ع) به ویژه مجالس حسینی در آن برگزار می شود. همچنین سوالات حقوقی و شرعی در آن پاسخ داده می شود.

این مسجد روزنامه ای با عنوان «مسجد جامع» به زبان روسی منتشر می‌کند که مربوط به اخبار مسجد و آنچه در روسیه و جهان می گذرد، است.

 در این مسجد کتابخانه عمومی قرار دارد که مردم برای خواندن کتاب های مذهبی به این کتابخانه مراجعه می‌کنند . این مسجد به دلیل اینکه قدیمی است، بازدیدکنندگان از آن با دین اسلام و مذهب اهل بیت(ع) آشنا می شوند.

 بازدید از اماکن متبرکه در شهر مقدس نجف، کربلای معلی، مشهد و سایر اماکن مقدس از جمله فعالیت‌های این مسجد است. این مسجد همچنین نقش اجتماعی را در حل مشکلات خانوادگی و حل و فصل درگیری‌ها دارد.

در این مسجد، سنگ قدیمی وجود دارد که روی آن سال ساخت یعنی ۱۳۳ هجری قمری نوشته است. همچنین نسخه های خطی قدیمی قرآن کریم و چند کتاب خطی قدیمی مانند کتاب فاضل دربندی از مجتهدان و مراجع در زمان خودش در این مسجد وجود دارد.