ساعت‌سازی به عنوان یک هنر ظریفه، از دوره صفویه وارد ایران شد. از این دوره به بعد، ساعت‌های عقربه‌ای به‌تدریج در کشور رواج پیدا کرد، اما به دلیل قیمت بالا تا اواسط دوره قاجار هنوز حکم یک کالای لوکس را داشت. تعیین دقیق وقت و همین‌طور استفاده ساده و کم دردسر سبب شد ساعت‌های جدید خیلی زود به عنوان یک مرجع مطمئن برای اعلام زمان، مورد توجه قرار گیرند و استفاده از آن‌ها در مراکز مهم و تأثیرگذار فراگیر شود. در آستان‌قدس رضوی نیز استفاده از ساعت‌های جدید، مدتی پس از ورود آن‌ها به ایران متداول و شغلی با عنوان «ساعت‌ساز آستان‌قدس» در سازمان اداری این نهاد مقدس و دیرپا تعریف شد. این شغل از چنان اعتباری برخوردار بود که وقتی فردی مانند «امیر سعدالدین محمد» وزیر خراسان، در سال ۱۰۹۳ق / ۱۰۶۱ش مزرعه «گودسلوک» را وقف کرد، یکی از مصارف درآمد آن را «اجرت ساعت‌ساز آستان‌قدس» تعیین کرد. قرار دادن چنین مصرفی برای یک موقوفه، حکایت از تثبیت شغل ساعت‌سازی در آستان‌قدس رضوی از دوره صفویه به بعد دارد و نیز به ما یادآوری می‌کند ساعت‌های به کار گرفته شده در حرم مطهر رضوی، هر چند با الگوی مهندسی وارداتی، اما به دست سازندگان و هنرمندان ایرانی ساخته و تنظیم می‌شد؛ موضوعی که شاید کمتر اطلاعی درباره آن داشته‌باشیم. با این حال چنین به نظر می‌رسد که نصب ساعت بزرگ در حرم مطهر رضوی – بر فراز ایوان‌ها یا نقاط مرتفع اماکن متبرکه – تا سال‌ها بعد ممکن نشد و ساعت‌های فعال در حرم مطهر، عموماً به شکل رومیزی بودند. اما در ربیع‌الاول سال ۱۱۴۸ق / مرداد ۱۱۱۴ش (۲۸۹ سال پیش) اتفاقی افتاد که استفاده از ساعت در حرم مطهر رضوی را وارد مرحله جدیدی کرد. اتفاقی که بنا داریم در این گزارش به آن بپردازیم و بهانه ما برای طرح آن، انتشار آلبوم‌های عکس کاخ موزه گلستان و یافت شدن تعدادی تصویر بسیار دیدنی از حرم مطهر رضوی در دوره قاجار میان این عکس‌هاست؛ عکس‌هایی که براساس گزارش سند معرفی آلبوم ۱۴۲ کاخ موزه گلستان، توسط «آقارضا عکاسباشی» احتمالاً در نیمه دوم سلطنت ناصرالدین شاه برداشته شده‌اند.
حکایت ساخت و نصب نخستین ساعت بزرگ حرم مطهر رضوی
در مرداد ۱۱۱۴ش، ایران در شرایط سیاسی خاصی قرار داشت. نادرقلی افشار، سردار نام‌آوری که توانسته بود مهاجمان را از ایران براند و گردنکشان داخلی را سرکوب کند، پس از برکناری شاه طهماسب دوم از سلطنت، فرزند دو ماهه وی با نام شاه عباس سوم را به تخت نشانده و خود نایب‌السلطنه وی شد. اما نادر به‌تدریج میل به سلطنت را آشکار کرد و به این ترتیب، مقدمات بر تخت نشستن وی در سال ۱۱۱۴ش فراهم شد و در اسفند همان سال به نتیجه رسید. نادر که قصد داشت مشهد را به عنوان پایتخت خود برگزیند، پیش از آغاز سلطنتش فرایند توسعه عمرانی – اعم از کمی و کیفی – را در این شهر آغاز کرده‌بود. ظاهراً بر همین اساس، در ربیع‌الاول سال ۱۱۴۸ (مرداد ۱۱۱۴) دستور داد ساعتی بزرگ برای حرم مطهر رضوی ساخته و بر فراز ایوان عباسی نصب شود. سند مربوط به این دستور که توسط خانم کبری صدریان (از کارشناسان مرکز اسناد بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی) برای نخستین‌بار مورد بررسی قرار گرفته است، نشان می‌دهد فرایند ساخت و تولید ساعت بزرگ در حرم مطهر رضوی – که ظاهراً نخستین ساعت در این شکل و اندازه بوده – توسط صنعتگران و هنرمندان ایرانی انجام گرفته‌است. در سیاهه مربوط به لوازم ساخت این ساعت نشانه‌هایی از تولید زنگ برنجی دیده می‌شود که می‌تواند نشانه‌ای بر وجود زنگ ساعت در حرم مطهر رضوی در ۲۸۹ سال پیش باشد. این ساعت بر فراز ایوان عباسی در صحن عتیق نصب شد؛ ایوانی که در دوره شاه عباس دوم ساخته شده‌بود و بعدها در دوره افشاریه، مناره‌ای با روکش طلایی نیز روی آن بنا کردند. فرایند ساخت این ساعت در ۲۹ ربیع‌الاول ۱۱۴۸ آغاز شد و حدود ۱۰۰ روز طول کشید. ظاهراً از این دوره به بعد، عنوان «ساعت بزرگ» در اسناد حرم مطهر جایگاه خاص خودش را پیدا کرد و ساعت‌ساز آستان‌قدس رضوی موظف بود کار تنظیم و تعمیر ساعت را طبق برنامه انجام دهد و همان‌طور که گفتیم، اجرت کار وی از محل درآمد موقوفه‌هایی مانند «مزرعه گودسلوک» قابل پرداخت بود. نمونه‌ای از این پرداخت‌ها را می‌توان در سند شماره ۲۹۳۲۳ مرکز اسناد بنیاد پژوهش‌های آستان‌قدس رضوی مشاهده کرد؛ سندی که طبق آن اجرتی در قالب سه خروار گندم و دیگر اقلام تعیین شده، به «میرزامحمدمهدی ساعت‌ساز» پرداخت شده است. تاریخ این سند، مربوط به شعبان سال ۱۲۶۵ق / تیر سال ۱۲۲۸ش، مقارن با آغاز حکومت ناصرالدین‌شاه و تسلط «حسن‌خان سالار» بر مشهد است و نشان می‌دهد برنامه نگهداری و تنظیم ساعت تحت هیچ شرایطی متوقف نشده‌بوده و با وجود شیوع هرج و مرج و مشکلات ناشی از غلبه حسن‌خان سالار، همچنان ادامه داشته است. به نظر می‌رسد این ساعت تا اواخر دوره ناصرالدین‌شاه بر فراز ایوان عباسی بوده و زمان را به زائران و مجاوران نشان می‌داده تا اینکه با خرید ساعت توسط امین‌الملک، در اواخر دوره ناصرالدین‌شاه و نصب آن در حرم مطهر در اوایل دوره مظفرالدین‌شاه، ساعت قدیمی بالای ایوان عباسی نیز جمع‌آوری شد. در مجموعه عکس انتشار یافته آلبوم‌های کاخ موزه گلستان، در آلبوم شماره ۱۴۲، تصویری بسیار خاص از این ساعت قدیمی انتشار یافته که آن را در این صفحه مشاهده می‌کنید.
تغییر ساعت مظفری به ساعت معاون
نصب ساعت مظفری، یعنی همان ساعتی که ظاهراً توسط امین‌الملک از انگلیس خریداری و در حرم مطهر رضوی نصب شد، در نیمه دوم دهه ۱۲۷۰ش اتفاق افتاد. برای نصب ساعت، برجی حلبی را بر فراز ایوان غربی صحن عتیق ساختند و از آن به بعد این ایوان به «ایوان ساعت» مشهور شد. برخلاف ساعت قدیمی ایوان عباسی که تنها یک صفحه برای نشان دادن زمان داشت، ساعت جدید از چهار صفحه در چهار طرف برخوردار بود و با صدای زنگ، ساعت را اعلام می‌کرد. در محیط محدود شهری مشهدِ عصر مظفرالدین‌شاه، صدای این ساعت در تمام شهر شنیده می‌شد و به این ترتیب، همه مشهدی‌ها می‌توانستند از آن استفاده کنند. با این حال در اواخر دهه ۱۳۲۰ش مشکلی پیش آمد که مسئولان وقت را ناچار به برچیدن ساعت مظفری کرد. سنگینی ساعت از یک سو و از سوی دیگر، گود کردن غیراصولی کف نهر نادری که از میان دروازه غربی صحن عتیق و زیر ایوان ساعت عبور می‌کرد، موجب نشست ساختمان ایوان غربی شد و فرایند برداشتن ساعت را اجتناب‌ناپذیر کرد. «علی مؤتمن» در «راهنما یا تاریخ آستان‌قدس رضوی» که در سال ۱۳۴۸ش به رشته تحریر در آمده، می‌نویسد: «چون به مرور زمان پایه ساعت مزبور (ساعت مظفری) فرسوده شده و بر سر در نیز انکساری (شکستگی) پیدا شده‌بود، لذا ساعت را از آنجا برداشته‌اند و خرابی‌های سر در را مرمت و ساعتی که اینجا نصب بوده در بالای سر در جنوبی صحن جدید نصب کرده‌اند و به‌جای آن ساعت دیگری که به‌وسیله مرحوم عبدالحسین معاون از سوئیس خریداری و تقدیم شده بود نصب کردند». (البته ساعت جدید ساخت سوئیس نیست و براساس اسناد موجود، در هامبورگ آلمان ساخته و خریداری و به بندر خرمشهر حمل شده تا پس از انتقال به مشهد، در حرم مطهر رضوی نصب شود) برج جدیدی که برای ساعت «معاون» ساخته شده، از بالای ایوان چهار طبقه دارد و بنا به گزارش دایره‌المعارف آستان‌قدس (جلد نخست) «فاصله ارتفاع محل نصب کارخانه ساعت تا پشت عقربه ۴۵ پله است». در مجموعه عکس‌های انتشار یافته مربوط به آلبوم‌های کاخ‌موزه گلستان، تصویری بسیار جالب و دیده نشده از مراحل ساخت نخستین برج ساعت بر فراز ایوان غربی صحن عتیق وجود دارد که می‌تواند نشان‌دهنده نحوه ساخت این برج قدیمی باشد. ساعت مظفری امروزه در صحن نو (آزادی) و بر فراز ایوان جنوبی آن (ایوانی که به رواق امام خمینی(ره) متصل می‌شود) و بالای یک برج تازه‌ساز قرار دارد، اما زنگ آن فعال نیست. ساعت معاون نیز همان‌طور که اشاره کردیم، در صحن عتیق نصب است و صدای زنگ آن به گوش زائران و مجاوران می‌رسد.
خبرنگار: جواد نوائیان رودسری
نظر شما