صدها میلیون دختر و پسر در جهان درگیر کار هستند. آنان از آموزش و پرورش مناسب، بهداشت، تفریح و آزادی‌های اولیه بی‌بهره‌اند. در ایران هم طبق آمارهای کارگروه کودکان کار و خیابان وزارت کشور در سراسر ایران۲۶۰۰ کودک کار و خیابانی شناسایی شده و تحت ساماندهی قرار گرفته‌اند و به گفته دبیر این کارگروه ۱۴ استان اولویت این ساماندهی هستند که در نهایت هدف اصلی بازگشت کودک به آغوش خانواده و بهره‌مندی از حقوق طبیعی خود همچون تحصیل، بهداشت، مهارت‌آموزی و غیره است.

طبق قوانین سازمان بین‌المللی کار، کودک کار به‌ تمامی افراد زیر ۱۸ سال گفته می‌شود که در مشاغل یا کارهای زیان‌آور در بازار یا خانواده خود مشغول هستند؛ کودکانی که به‌دلیل کار از گذراندن دوران کودکی خود محروم‌اند و اشتغال زود هنگام به کار، از شکوفا شدن استعدادهای آنان جلوگیری کرده و مجبور به ترک مدرسه به‌طور موقت یا دائم شده‌اند. ضمن آن که الزام کودک به انجام کارهای سخت و طاقت‌فرسا در هنگام تحصیل، برای رشد جسمی، روانی و اجتماعی او مضر است.

براساس ماده ۷۹ قانون کار، به کار گرفتن افراد کمتر از ۱۵ سال تمام ممنوع است و برپایه ماده ۸۰ قانون مذکور، کارگری که در رده سنی بین ۱۵تا ۱۸ سال تمام باشد کارگر نوجوان نامیده می‌شود. مطابق‌ با ارقام سازمانILO  و یونیسف، امروزه بیش از ۱۶۰ میلیون کودک کار در دنیا وجود دارند که اغلب آنان در کشورهای توسعه نیافته زندگی می‌کنند و می‌توان ردپای سود حاصل از کار ارزان قیمت‌شان را در شرکت‌های بزرگ کشورهای توسعه یافته دید.

در کشور ما نیز با توجه به امضای پیمان‌نامه حقوق کودکان متاسفانه شاهد افزایش کودکان کار در خیابان‌ها هستیم که این جدا از هزاران کودکی است که در بخش‌های کشاورزی، کوره‌های آجرپزی، باربری‌ها، کارگاه‌ها و حتی در منازل، کودکی خود را برای به‌دست آوردن لقمه‌ای نان به حراج گذاشته‌اند. طبق بررسی‌های معاونت امور اجتماعی سازمان بهزیستی، حدود ۹۰ درصد از این کودکان دارای خانواده‌ هستند و با آن‌ها زندگی می‌کنند. خانواده‌هایی که درگیر آسیب‌های اجتماعی گوناگون همچون حاشیه‌نشینی، فقر و بیکاری، بی‌سوادی، اعتیاد، مشکلات شدید معیشتی، خشونت و تجاوز هستند که همین موارد از مهم‌ترین عوامل هدایت کودکان به سمت کار در خیابان است.

مطالعات روانشناسی نشان می‌دهد حدود ۸۰ درصد این کودکان دچار پرخاشگری و خشونت هستند. ۵۰ درصد سابقه سرقت، ۴۱ درصد سابقه خرید و فروش مواد مخدر، ۸۵ درصد تخریب اموال عمومی و زیر پا گذاشتن حقوق دیگران را دارند. همچنین ۸۶ درصد کاهش وزن و ۷۷درصد دچار بیماری‌های دهان و دندان هستند. مشکلات جسمانی دیگری از سوءتغذیه تا آرتروز و دیسک کمر، مشکلات پوستی و ریوی و اختلالات رشدی گریبان‌گیر این کودکان است. هم‌چنان‌که بخش قابل توجهی از این کودکان در محیط خانه فاقد کتب درسی، آموزشی و حتی تلویزیون و گوشی همراه هستند؛ رشد کلامی و ارتباطی ضعیفی دارند و دایره لغاتشان بسیار محدود است و از کمبود حافظه وتوجه و یادگیری رنج می‌برند. هم‌چنین نیاموختن مهارت‌های زندگی، این کودکان را از حل ساده‌ترین مسائل پیرامون خود باز می‌دارد و به‌دلیل نداشتن حمایت اجتماعی، قربانی سوء رفتار و تجاوزهای جنسی می‌شوند.

روز جهانی مبارزه با کار کودکان روزی است که برای افزایش آگاهی و فعالیت در زمینه جلوگیری از کار کودکان، از سوی سازمان بین‌المللی کار پیشنهاد شده‌است. روز جهانی مبارزه با کار کودکان هر ساله در ۱۲ ژوئن (۲۳ خرداد) برگزار می‌شود و هدف آن تقویت جنبش جهانی بر ضد کار کودکان است.به بهانه روز جهانی مبارزه با کار کودکان، با علی رضا شریفی‌یزدی کارشناس اجتماعی گفت‌وگو کردیم که در ادامه می‌خوانید.

گسست خانوادگی یکی از عوامل کار کودکان

علی رضا شریفی‌یزدی، کارشناس اجتماعی در ابتدا به تعریف کودکان کار پرداخت و گفت: تعریف کودکان کار برمی‌گردد به اینکه مبنای تعریف چه باشد، براساس پرتکل جهانی حمایت از کار کودکان، هر انسان زیر ۱۸ سال که مشغول به کار است کودک کار نامیده می‌شود. اما براساس قوانین داخلی افرادی که زیر ۱۵ سال مشغول به کار کردن هستند به عنوان کودک کار نامیده می‌شوند. اما از نظر قانونی مبنای قواعد بین‌المللی در ایران اجرا می‌شود.

این کارشناس اجتماعی با  اشاره به آسیب‌های اجتماعی کار کودکان عنوان کرد: آسیب‌ها را می‌توان از ابعاد مختلف مورد بررسی قرار داد، اولین آسیبی که وارد می‌شود فشار جسمی است. کودکان در سن رشد هستند و بسیاری از آنهابه کارهای شاقه می‌پردازند. متاسفانه وقتی حرف از کودکان کار می‌شود همه به فکر کودکانی می‌افتند که سر چهارراه مصروف شیشه پاکی و کارهای از این قبیل هستند اما اغلب کودکان کار در معرض دید نیستند. دومین آسیب کار کودکان این است که از تحصیل باز می‌مانند و عمدتا به خیلی از افراد بی‌سواد یا کم‌سواد جامعه می‌پیوندند. افرادی که در سن کودکی وارد بازار کار می‌شوند مورد آزار افراد بیمار قرار می‌گیرند و این باعث می‌شود که در زندگی دچار انواع اختلالات شخصیتی و روانی شوند که به عنوان سومین عامل آسیب فردی شناخته می‌شود.

وی در این زمینه افزود: مهمترین آسیب اجتماعی که برای جامعه ایجاد می‌شود این است که یک چرخه معیوب فساد در جامعه شکل می‌گیرد، این کودکان به دلایل فوق، به دلیل نداشتن تجربه کافی خیلی سریع اسیر دست باندهای خلافکار می‌شوند. مطالعات نشان می‌دهد که کودکان کار گاهی تا ۸برابر نسبت به دیگر کودکان در دوره نوجوانی امکان ابتلا به اعتیاد دارند که این یک معضل اجتماعی به حساب می‌آید.

ویشریفی یزدی ادامه داد: بخش بزرگی از سارق اولی‌ها را کودکان کار تشکل می‌دهند، براساس آنچه که از طرف آگاهی منتشر شده و مطالعات لازم  بالای این افراد انجام شده است تعداد زیای از این‌ها کسانی هستند که سالیانی را در کودکی به کار مشغول بودند. افزایش خشونت و گسست خانوادگی یعنی این کودکان به یک استقلال نسبی مال می‌رسند و خودشان تامین کننده نیازهایشان می‌شوند و این استقلال کاذب کودکان را از محیط و محبت خانواده دور می‌کند که می‌توان جزء آسیب‌های اجتماعی کودکان کار برشمرد.

سیستم استاد شاگردی، رسم قدیمی ایرانی برای کسب هنر

شریفی‌یزدی در مورد این باور خانواده‌ها که فرزندشان در سن کم به استقلال مالی برسند تشریح کرد: این مورد به دو دسته تقسیم می‌شود. اولین گروه، خانواده‌های هستند با وجود اینکه فقر اقتصادی دارند اما از یک انسجام درونی خانوادگی برخوردارند و این خانواده‌ها به صورت پاره وقت بیشتر در ایام تعطیلات تابستان فرزندشان برای کسب مهارت با سیستم استاد شاگردی که از قدیم در ایران بوده برای کار کردن می‌فرستند که آسیب‌های آن آنقدر جدی و عمیق نیست و برای این کودکان، اطلاق کودکان کار از نظر علمی درست نمی‌باشد. دومین گروه هم عمدتا کودکان کار از خانوده‌های گسسته، بی‌سرپرست یا بد سرپرست به وجود تشکیل و این خانوده‌ها اصلا به این فکر نمی‌کنند که در آینده فرزندشان روی پای خودش بایستد. در بعضی از شهرستان‌ها خانوده‌ها کودکان شان را بالاجبار به قالی بافی و کارهای دیگر می‌فرستند که به عنوان کمک کننده به مخارج خانوده کار می‌کنند.

این کارشناس اجتماعی درباره اینکه در جامعه با کودکان کار باید چگونه برخورد شود گفت: ما خلأ قانونی در این زمینه نداریم، کنوانسیون بین‌المللی حقوق کودک در این زمینه به صورت شفاف عمل کرده که ایران هم عضو این کنوانسیون در سطح بین‌المللی است، اما در داخل ایران قوانین قوه قضائیه خیلی شفاف و روشن است. اما مشکل ما در اجرای قانون است در کوتاه مدت می‌توان با اعمال و پیگری‌های ادارات مربوطه با کار کودکان مبارزه کرد ولی در بلند مدت باید دولت شرایط را به سمتی ببرد، وقتی که کودکی به هر دلیلی مجبور به کار کردن می‌شود بتواند از نظر اقتصادی کنترل کند.

شریفی‌یزدی در پایان در مورد راه حل کاهش کودکان کار گفت: یک عزم کامل همگانی باید وجود داشته باشد، چون مسئله برخورد با کار کودکان یک امر فرا سازمانی است و صرفا بر عهده یک سازمان مشخص نیست.

خدابخش حکیمی-خبرنگار تحریریه جوان قدس