یکی از آیین‌های اسلامی، حج است. حج رکن پنجم اسلام و معنی لغوی‌اش قصد و عزم به سوی امری بزرگ و با عظمت بوده و در اصطلاح فقها عبارت است از قصد به سوی بیت‌الله‌الحرام در وقت معین به‌منظور ادای مناسک حج. مناسکی که هم کارکردهای عبادی دارد و هم دارای بعد اجتماعی و سیاسی است و می‌توان درباره حکمت‌ها و اهداف آن براساس هر کدام از این ابعاد ساعت‌ها سخن گفت. کنگره حج بهترین فرصت  برای مسلمین کل جهان در امور دینی، سیاسی، نظامی، اجتماعی و اقتصادی است. حج، کنگره بزرگ اسلام؛ نمایش عظمت، سرود وحدت و شعار مساوات مسلمانان در حال انجام است. اجتماعی که آن را تشریفات بی‌روح نمی‌دانیم تا در زمان و مکانی خاص فرجام پیدا کرده و در قالب‌های ظاهری عبادت جا گیرد. حج، روح و فلسفه‌ای عمیق و عالی و اسرار و حکمت‌هایی گرانقدر دارد.

همزمان با حضور حجاج در سرزمین عرفات و مشعر و منا؛ اسرار و رازهای شگفت نهفته در فریضه انسان‌ساز حج را در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام دکتر علی اکبر نوایی، استاد سطوح عالی حوزه علمیه مشهد مورد بررسی قرار دادیم که در ادامه می‌خوانید.

حج و برخی از کارکردهای آن

حجت‌الاسلام نوایی در ابتدا با بیان اینکه خداوند حج را برای ساختن جامعه انسانی واجب کرده است، به برخی از حکمت‌ها و کارکردهای آن اشاره کرده و می‌گوید: حج، کارکردها و ظرفیت‌های بسیار متنوعی دارد و باید برای بهره‌مندی از آن تلاش کنیم. یکی از آن‌ها تقویت بُعد اخلاقی و دگرگونی‌های درونی و روحی با خودسازی و جدا شدن انسان از مرزهای زندگی مادی است. دیگر اینکه در حج تعصبات ملی و نژادی همه از بین رفته و بعد سیاسی جامعه مسلمانان برجسته می‌شود. ارتباط فرهنگی و علمی قشرهای مختلف مسلمانان و همین‌طور کم شدن فاصله طبقاتی با تقویت پایه‌های اقتصادی جهان اسلام از مهم‌ترین برکات حج ابرهیمی است.

ایشان به خطبه 192 نهج‌البلاغه اشاره کرده و توضیح می‌دهد: امیرالمؤمنین علی(ع) در این خطبه، ارزش خانه کعبه را به سنگ‌های آن نمی‌داند، بلکه به فرمایش آن بزرگوار، ارزش کعبه به آن است که خداوند این سنگ‌ها را خانه مورد احترام خود و وسیله‌ای برای امتحان بندگان خویش قرار داد. در این بیان، حج سبب رحمت الهی است «...جَعَلَهُ اللَّهُ سَبَباً لِرَحْمَتِهِ»، خداوند سبحان حج را سببی برای رحمت خویش قرار داد. خطبه‏ها، نامه‏ها و حکمت‏های نهج‌البلاغه، اشارات بلیغی به آثار معنوی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی حج دارند. به فرمایش آن حضرت، در سایه برگزاری این مراسم معنوی، اثرات زیبایی از رحمت الهی، نصیب افراد و جوامع مسلمان می‌شود. بهشت از آثار مهم این حج است؛ «جَعَلَهُ اللهُ... وَوُصْلَةً إِلَی جَنَّتِهِ» یعنی خداوند حج را وسیله‏ای برای رسیدن مردم به بهشت قرار داد. در این کلام نورانی، حج‌گزاران و کارگزاران حج، با لبیک به این فرمان الهی، درهای بهشت خدا را به روی خویش می‌گشایند.

حج، نماد وحدت و نمایش قدرت مسلمانان

استاد سطوح عالی حوزه علمیه مشهد تصریح می‌کند: برای حل مشکلات جهان اسلام باید بیشتر از گذشته به فلسفه اصلی حج و تأکیدات قرآن برای ایجاد همگرایی میان کشورهای مسلمان توجه شده و به نقش حج در ایجاد وحدت و همگرایی میان کشورهای اسلامی پرداخته شود. حج با تقویت هویت تمدنی و تمرکز بر دشمن مشترک، ظرفیت برقراری همگرایی سیاسی جهان اسلام را دارد. از طرف دیگر، تقویت هویت دینی و سرمایه اجتماعی در حج، زمینه همگرایی ارتباطی را تقویت می‌کند. جمعی و ساختارشکن بودن مناسک حج، حجی وحدت‌بخش را ایجاد می‌کند. امیرالمؤمنین(ع) در خطبه یک نهج‌البلاغه فرموده است: «کعبه پرچم اسلام است» و در حدیثی از امام صادق(ع) وارد شده: «لایزال الدین قائما ما قامت الکعبه» مادام که کعبه بر پاست، اسلام بر پاست. یعنی مادام که حج زنده و باقی است اسلام زنده و باقی است. کعبه نماد و پرچم مقدس اسلام و رمز وحدت و استقلال مسلمین است. از ظرفیت‌های سیاسی حج می‌توان برای حل مشکلات جهان اسلام که مهم‌ترین آن‌ها فلسطین است، استفاده کرد، چرا که حج محل تحکیم و وحدت میان مسلمین و چاره‌جویی مشکلات است. تبلیغات، بیدارگری و هشدار در مورد توطئه‌های استکبار در آنجا انجام شده و حج به کانونی برای  برائت و مبارزه علیه استکبار تبدیل می‌شود.

دکتر نوایی با اشاره به وحدت مسلمانان ادامه می‌دهد: اسلام بر وحدت و یکپارچگی مسلمین و برادری مسلمانان تأکید فرموده است «وَ اعتَصِموا بِحَبلِ اللهِ جَمیعًا» همه با هم به حبل الهی تمسک کرده و با هم باشید. در آیه 25 سوره حج نیز آمده: «سواء العاکف فیه و الباد» یعنی باید مرزهای تفرقه شکسته و اتحادیه‌های مختلف اسلامی بر محور حج ایجاد شود تا جهان اسلام، قدرت پیدا کند.

همگرایی جهان اسلام، مهم‌ترین فلسفه حج

رئیس کمیته‌های علمی حوزه علمیه، فلسفه سیاسی حج را بسیار مهم می‌داند. او توضیح می‌دهد: تمام آموزه‌های اسلامی دارای بار سیاسی هستند و موجب قیام و قوام دین می‌شوند. همچنان‌که در آیه 97 سوره مائده آمده است «جَعَلَ اللَّهُ الْکَعْبَةَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ قِیمًا لِّلنَّاسِ» یعنی خداوند کعبه، بیت‌الحرام را وسیله‌ای برای استواری و سامان بخشیدن به کار مردم قرار داده است. این خانه مقدس، رمز وحدت مردم و مرکزی برای اجتماع دل‌ها و کنگره عظیم برای استحکام پیوندهای گوناگون است.

حجت‌الاسلام نوایی در پایان یادآور می‌شود: در فلسفه و کارکرد حج سخن‌ها بسیار گفته شده است اما مهم‌ترین این عوامل رابطه حج و ولایت است. روایات بسیاری «ولایت و امامت» را به عنوان روح اعمال و معنابخش و جهت‌دهنده مناسک و مشاعر حج عنوان کرده‌اند. امری که به نسل و یا زمان خاصی اختصاص ندارد، بلکه اصلی است جاری در همه عصرها و برای همه نسل‌ها. امام باقر(ع) در این مورد می‌فرماید: «تمامیت و کمال حج دیدار با امام است» حجی که طبق بیان امام باقر(ع) از ارکان مهم اسلام است. حضرت(ع) در روایتی نقل شده در علل‌الشرایع، بیان کرده اسلام بر پنج امر استوار است، نماز، زکات، روزه، حج و ولایت و بر هیچ چیز به اندازه ولایت تأکید نشده است و ولایت برترین حکم الهی است. رشته امامت و ولایت قطع شدنی نیست و در حضور یا غیبت، حیات یا ممات امامان، این پشتوانه نیرومند معنوی از جهات مختلفی در تربیت آحاد امت و ساختار اجتماعی، فرهنگی و سیاسی آنان نقش غیرقابل انکاری دارد. جوامع اسلامی در نگاه به حج باید جریان امامتی را مبنا و معیار قرار دهند.