روز عرفه برای تقویت معرفت الهی، و رابطه عمیق‌تر با حضرت حق و شناخت صفات جمال و جلال پروردگار، بسیار مناسب و مغتنم است به ویژه برای کسانی که در سرزمین پرخاطره و انسان‌ساز «عرفات» باشند و در مناسک حج شرکت داشته‌اند، سعادت مضاعف خواهد بود. آنان که در لباس سفید احرام، با قلبی مملو از عشق خداوند، دعای عرفه امام حسین(ع) را در سرزمین عرفات زمزمه می‌کنند، از این زلال معرفت ناب، بیش از دیگران سیراب می‌شوند.

حجت‌الاسلام محمدمحسن مروجی‌طبسی، عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب به تشریح بخشی از اسرار روز عرفه پرداخت و در پاسخ به این سؤال که چه رمزی در روز عرفه وجود دارد که چنین خاص است؟ گفت: هر روز و هر مناسبتی خصوصیت خاص خود را دارد و نمی‌توان گفت که عرفه خاص‌ترین روز دنیاست؛ هر روزی ویژگی خاص خود را دارد و ما باید در مختصات آن روز، خاصیت و ویژگی آن روز را تعبیر و تفسیر کنیم.

عرفه روز نگاه به ذات و درون

وی ادامه داد: روز عرفه روز انسان‌شناختی است نه روز انسان‌شناسی؛ عرفه از عرفان و عرفَ به معنای شناخت عمیق می‌آید. شناخت عمیق نه به معنای اینکه از علوم و ابزارآلات امروز به آن برسیم، بلکه این شناخت دلی است؛ یعنی انسان در این روز باید خود را ببیند. همانطور که ما جلوی آیینه می‌رویم و صورت و ظاهر خودمان را می‌بینیم، ویژگی عرفه این است که قرار است در این روز انسان ذات خود را ببیند و درون خود را بنگرد و این یعنی عرفان، یعنی روز عرفه، یعنی روز شناختن.

حجت‌الاسلام طبسی با اشاره به دعای امام حسین(ع) در صحرای عرفات، گفت: این شناختن وقتی معنای خاص پیدا می‌کند که از سوی اباعبدالله الحسین و به وسیله دعای عرفه به مردم انشا می‌شود و آن حضرت به مردم می‌آموزند که چطور خود را بشناسند. امام حسین(ع) سرآمد عرفا هستند؛ کسی که خود را شناخته، انسان را شناخته و این شناخت واقعی و صحیح را به مردم منتقل می‌کند.

دعای عرفه یک راه است

وی ادامه داد: این ثواب‌ها و اجری که برای روز عرفه گفته می‌شود فقط مسئله معنوی نیست که بخواهد یک محرک معنوی باشد، خیر؛ اینها اثرات دنیوی دارد. دعای عرفه‌ای که در کربلا و در کنار مضجع امامی که خود را شناخت و شناخت صحیح از انسان را با خون و جانش به بقیه آموخت و با جان و مال و زن و بچه و تمام هستی خود، دعای عرفه را به منصه ظهور گذاشت، فقط یک دعا نیست بلکه یک راه و مسیر است.

این استاد دانشگاه در تشریح ویژگی‌های دعای عرفه افزود: دعای عرفه یک زمزمه معمولی بین من و خدای خودم نیست بلکه یک دفترچه، اساسنامه و کلاس درسی است که به ما آموزش می‌دهد که چطور خودمان را بشناسیم و در ادامه «من عرف نفسه فقد عرف ربّه».

وی تصریح کرد: آدم وقتی خود را شناخت می‌تواند خدای خود و جهان هستی را بشناسد و وقتی اینها را شناخت، می‌تواند روابط خود را با خداوند، جهان هستی و بقیه مردم تنظیم کند.

آیا خواندن عرفه می‌تواند به شناخت منجر شود

حجت‌الاسلام طبسی در پاسخ به این سؤال که آیا صرف خواندن دعای عرفه به زبان عربی می‌تواند به شناخت خودمان کمک کند؟ گفت: قرائت دعای عرفه و سایر دعاها و حتی نماز که به زبان عربی است، یا قرآن کریم و مفاتیح یک فایده حداقلی و یک فایده حداکثری دارد. فایده حداقلی آن این است که شاید حتی معنای آن را هم متوجه نشویم اما آن دعا اثر وضعی می‌گذارد.

وی تشریح کرد: حداقل فایده‌ای که دعای عرفه برای شنونده و یا خواننده دعا دارد(حتی اگر معنای آن را نفهمد) این است که سلول‌های مغزی و حتی پوستش، وجودش و قلبش هم تلنگری دریافت می‌کند و احساس می‌کند آدمی شده که قبل از دعا اینطور نبوده است. این حداقل فایده‌ای است که اگر حتی معنای این دعا را هم متوجه نشویم، نصیب ما می‌شود.

کدهایی که دعا به ما می‌دهد

عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب در ادامه گفت: اعتقاد من این نیست که مردم ترجمه دعای عرفه را از ابتدا تا انتها بخوانند. دعای عرفه مثل دعای کمیل است، وقتی که خوانده می‌شود یک جاهایی با همان زبان عربی که شاید متوجه آن هم نشویم به ما کُد می‌دهد. آنهایی که قرائت دعای عرفه، جوشن کبیر و ... را تجربه کرده‌اند به ما می‌گویند؛ معنای این دعا را متوجه نشدیم اما سوز و تضرعی که در قرائت این دعاست موجب شده متوجه خصوصیات خداوند یا شناخت خودمان شویم و احساس کنیم که خداوند اینگونه به ما لطف و نظر می‌کند. نمی‌توانیم خط‌کش بگذاریم و بگوییم که باید معنی آن را خواند تا فهمید؛ در هنگام قرائت این دعا تفکر و توجه صورت می‌گیرد حتی اگر معنای لغوی دعا را نفهمیم.

وی اضافه کرد: وقتی یک نفر دعا را با سوز و حال می‌خواند همین سوز و حال، باعث می‌شود حال شنونده نیز خوب شود و هدف هم همین است. حتی اگر یک کلمه از این دعا نیز فرد مخاطب و مستمع را دگرگون کند کفایت می‌کند. ما قرار نیست بند بند دعا را ترجمه کنیم و توصیه کنیم که ترجمه این دعا را مطالعه کنید. دعای عرفه از عرفان است و از دل است و باید دل بلرزد و همین که دل آدم لرزید به مقصد رسیده است.

حجت‌الاسلام طبسی در پاسخ به این سؤال که با توجه به اینکه عرفان درجاتی دارد، اگر افرادی می‌خواهند فهم بالاتر و عرفان بیشتری را تجربه کنند چه باید کنند؟ گفت: در ابتدا باید بگویم که عرفان غیر از صوفی‌گری و کارهایی است که برخی از دراویش انجام می‌دهند؛ اینها اصلاً جزو عرفان نیست. عرفان یعنی فرد در معانی تعمق و تعمل کند و این تعمل هم زمان‌بر است. همین اندازه که فرد فکرش را با الفاظ دعای عرفه درگیر کند، به تجربه ثابت شده که جرقه‌ها و تلنگرهای عجیبی در قلب، روح و فکر فرد ایجاد می‌شود. 

قاعده تکرار در عرفان و تکرار هر ساله عرفه

وی به قاعده تکرار در عرفان اشاره کرد و گفت: پیشرفت یک انسان در عرفان به تکرار کردن است. گفته شده است که اثر خاص دعای عرفه در روز خاص عرفه اتفاق می‌افتد و این اثر به وجود می‌آید، اگر هر سال در روز عرفه این دعا را بخوانیم و در آن تفکر کنیم ولو در یک فراز و جمله آن، راه هزار ساله را یک شبه طی می‌کند.

این استاد دانشگاه در پاسخ به این سؤال که با توجه به ثواب بسیار زیاد قرائت دعای عرفه در کربلا، زائران کربلا چگونه می‌توانند از این فیض بی‌نهایت بهره‌ ببرند؟ گفت: به تجربه دیده‌ام که وقتی در کربلا هستم سعی می‌کنم از دیدن مردم و حال خاصی که دارند لذت ببرم. در این فضا شاید چندان نباید درگیر ظاهر قرائت دعا شد بلکه می‌توان از جو و فضای معنوی ویژه‌ای که احساسات مردم ایجاد کرده لذت برد.

تجلی عرفه در بین‌الحرمین

وی ادامه داد: حالات مردم را نگاه می‌کنم که با چه عشقی در حال رفتن به زیارت و خواندن دعا هستند. وقتی همه حال خوبی در کنار هم در جوار امام حسین(ع) دارند فضای معنوی و بسیار لذت‌بخشی است که باید تلاش کنیم همین حال و احساس را ببینیم و از آن بهره ببریم. صحنه بسیار زیبایی در بین الحرمین است؛ مردم پرشور آنجا حضور دارند و با بهترین حال خود در حال عبادت و ذکر خداوند هستند. صحنه عجیبی است و این تجلی عرفه است؛ امام حسین(ع) همه را دور خود جمع کرده است. افرادی که آنجا هستند حتی خجالت می‌کشند از امام حسین(ع) چیزی بخواهند و با خود فکر می‌کنند امام حسین(ع) جانش را و جان عزیزانش را فدا کرد؛ اینکه من در گرمای هوا با پای تاول زده و خسته بنشینم و دعا بخوانم فدای امام حسین(ع) و این یعنی عرفان. یعنی از آن صحنه لذت ببری و توقعت را پایین بیاوری و بدانی کاری برای خدا نکرده‌ای. 

گفت‌وگو از زهرا ایرجی