مرور تاریخ حج در صدر اسلام نشان داد این آیین چگونه توانست به تنظیم مناسبات بین مدینه به عنوان مرکز حکومت پیامبر(ص) و مکه به عنوان کانون تجمع مخالفان و مشرکان بپردازد و حتی سال‌ها زمینه صلح یا ترک مخاصمه و جنگ میان مسلمانان و کفار را فراهم آورد. همچنین مقوله زیارت در فرهنگ شیعه قدمتی به عمر این مکتب دارد که از ابتدا عامل تحرک و همبستگی و حفظ هویت و اقتدار و انسجام جوامع پیرو اهل بیت(ع) بوده است.

وجود مزار بزرگان اسلام و اولیای دین و بقاع متبرکه در سراسر جهان اسلام نشان می‌دهد مسئله زیارت یک رفتار فرامذهبی و فراشیعی بوده و در طول تاریخ تمدن اسلامی امری رایج در فرهنگ مسلمانان بوده است.

اردوغان رئیس جمهور ترکیه در یک سخنرانی در سال ۲۰۱۸ تصریح کرد پراکندگی مزارها و مقابر متعلق به خلافت عثمانی نشان از گستردگی و نفوذ این تمدن دارد.

حج و زیارت در هر کجا از جهان اسلام که رونق داشته و استمرار یافته است، به عاملی برای اقتدار و توانمندی و قدرت تأثیرگذاری برای کشور یا منطقه و حکومت آن ناحیه تبدیل شده است.

دولت عربستان سعودی با وجود تقاضای مکرر کشورهای مختلف اسلامی برای اداره مشترک حرمین شریفین در مکه و مدینه حاضر به پذیرش این پیشنهاد نیست و همزمان از این ظرفیت برای گسترش نفوذ خود در جهان اسلام استفاده می‌کند.

در این رابطه پادشاهی سعودی در طول چند دهه گذشته با استفاده از جایگاه حج و حرمین شریفین، سران اسلامی را به منظور گفت‎وگو و تبادل نظر درباره مسائل مختلف به مکه فراخوانده و گردهمایی‌هایی با حضور سران دول و شخصیت‌های مسلمان در فرصت حج یا به مرکزیت مکه در مقاطع مورد نظرش بر پا کرده است.

سازمان «رابطة العالم الاسلامی» یا اتحادیه جهان اسلام یکی از سازمان‌های مهم در عربستان سعودی است که مهم‌ترین مأموریت آن پیشبرد دیپلماسی حج برای منافع این کشور است.

این‌ها نمونه‌ای از ظرفیت‌های برآمده از مقوله حج و زیارت برای دیپلماسی عمومی و فرهنگی است که در واقع پوششی برای پیشبرد اهداف دیپلماسی سیاسی نیز هست، از این رو برپایی شبکه‌ای از ارتباطات مبتنی بر زیارت و اتصال کانون‌ها و بقاع و عتبات مقدسه جهان اسلام می‌تواند ابزار قدرتمندی برای منافع ملل مسلمان منطقه باشد.

بر این اساس تعریف و توسعه دیپلماسی حج و زیارت می‌تواند حرکتی نو در سطح جوامع پیرو اهل بیت(ع) و سپس دولت‌های منطقه اسلامی غرب آسیا را رقم بزند. با برقراری دوباره روابط سیاسی و دیپلماتیک ایران و عربستان سعودی ظرفیت ارزنده‌ای برای تقویت دیپلماسی حج و زیارت فراهم آمده که ضروری است برای آن برنامه‌های هوشمندانه‌ای تدارک دید. اکنون شرایطی فراهم آمده که بهره‌مندی از دیپلماسی حج و زیارت می‌تواند به‌طور مستقیم سایر حوزه‌های ارتباطی میان کشورهای اسلامی را حمایت و تقویت کند و نباید گذاشت فرصت‌های کنونی که سال‌ها بر اثر قطعی روابط میان دو قطب بزرگ جهان اسلام غیر قابل دسترس بود و صاحبنظران و فعالان در حسرت آن بودند، بدون استفاده باقی بماند.