رفتن همیشه سخت است، به‌خصوص رفتن به سمت مقصدی که از خانه و کاشانه‌ات خیلی دور و مدت زمانش هم طولانی باشد. مقصدی که اگر اسمش خانه خدا باشد، سختی کارت دوچندان می‌شود. هر چند همه ما به شهادت آیه قرآن باید مهاجری به سمت پروردگار باشیم اما هجرت به قصد حج ابراهیمی، امری است که برای هر کسی به آسانی بدست نمی‌آید. همه این اگر و اماهایی را که نوشتم اضافه کن به دشواری راه و دوری منزل و مدت زمان دور بودن از اهل و عیال تا حس و حال حاجی‌ها را در 100سال پیش یا پیش‌تر درک کنی. حس و حال حاجی‌ای که باید مالش را حلال کند، وصیت‌نامه بنویسد و زن و فرزند را به خدا بسپارد و راهی مقصدی شود که بازگشتش با صاحب خانه است که میزبانشان است. صاحبخانه‌ای که گفته رها کن و به سمت من بیا. معلوم است این فرصت رهایی برای هر کسی مقدور نمی‌شده و آن‌ها که توفیقش را پیدا می‌کردند، تنها به یک زیارت بسنده نمی‌کردند و این است که سفر زیارتی حجاج، گاه از مکه آغاز شده و تا عتبات عالیات ادامه پیدا می‌کرده و به مشهدالرضا(ع) ختم می‌شده است. سفرهایی که تنها سفرنامه‌نویسان ثبت و ضبطشان نکرده‌اند بلکه گواهی‌نامه‌هایی به نام طومارهای زیارتی نیز از آن‌ها به یادگار مانده است.
سندی که می‌گوید من زائر بودم
حالا را نگاه نکن که هر کدام ما توی جیبمان تلفن همراه داریم و در وقت سفر چلیک چلیک از در و دیوار و نقش و نگار عکس می‌گیریم. در گذشته حاجی برای ثبت و ضبط راهی که رفته، هیچ نداشته جز قلم خودش به اضافه ذوق نقاشان که گواهی‌نامه‌های زیارت را برایشان نقش می‌زدند. گواهی‌نامه‌هایی که امروزه به عنوان سندی از اماکن مقدس در اختیار پژوهشگران و محققان قرار دارد. گواهی‌نامه‌های حج اسنادی بوده‌اند که در گذشته با هدف تصدیق و گواهی حج‌گزاری و ادای مناسک مختلف آن، برای برخی اشخاص صادر می‌شده‌اند. این گواهی‌نامه‌ها معمولاً به شکل طومارهایی حاوی نقاشی‌ها و نگاره‌هایی از مساجد و اماکن مقدس حرمین شریفین بوده‌اند که نمونه‌های کهنی از آن‌ها باقی مانده است.
هم گواهی حج هم طومار زیارت دوره
بنا به گفته پژوهشگران که در پی تصاویر اماکن مقدس مدینه و مکه بوده‌اند، در قرن هفتم هجری قمری ترسیم تصویر این اماکن در گواهی‌نامه‌های حج در مکه مرسوم و مورد توجه بوده است. گواهی‌نامه‌هایی که امروزه تعداد قابل توجهی از آن‌ها موجود است و در موزه‌ها، کتابخانه‌ها و آرشیوهای مختلف سراسر دنیا نگهداری می‌شوند. خوشبختانه مجموعه قابل توجهی از طومارهای گواهی‌نامه حج از دوره سلجوقی و ایوبی باقی مانده که در حال حاضر در موزه هنر ترک و اسلام در استانبول نگهداری می‌شود. این طومارها بخشی از اسناد تاریخی ارزشمندی است که درون گنبد معروف به «قبه الخزنه» در میان صحن جامع اموی دمشق شناسایی شده و حاکمان عثمانی، آن‌ها را در سال 1893 میلادی به استانبول منتقل کرده‌اند. یک نمونه از این طومارها که یک گواهی‌نامه عمره نیابتی از سال 602 ق است، در حال حاضر در موزه هنر ترک و اسلام به نمایش گذاشته شده است. از مشهورترین و جالب‌ترین این طومارها، نمونه موجود در موزه بریتانیا از سده نهم هجری است که با کتیبه‌ها و نقاشی‌های زیبایی تزئین یافته و دکتر احمد خامه‌یار در مقاله‌ای با عنوان «طومار گواهی‌نامه حج از سده نهم هجری در موزه بریتانیا» به آن پرداخته است. بر اساس این بررسی می‌توان گفت طومار مورد نظر، سند تاریخی مهمی است که در آن، اماکن مقدس مرتبط با حج و حرمین شریفین، گاه با واقع‌گرایی نسبی و گاه به صورت نمادین، نمایش داده شده است.
طوماری که از زیارت شیعیان می‌گوید
گفته می‌شود پیش از رونق گرفتن چاپ سنگی، این گواهی‌نامه‌ها به این خاطر که نقاشی بوده‌اند، قیمت بیشتری داشته و در اختیار همگان قرار نمی‌گرفته‌اند اما پس از رواج چاپ سنگی، این طومارها به تعداد بیشتر چاپ شده و در مغازه‌های اطراف اماکن متبرکه فروخته می‌شدند. کافی بود زائر پس از تهیه این گواهی‌نامه، اسم و مشخصات خود را در نقاط مشخص شده بر طومار بنویسد و شاهدان نیز آن را امضا کنند. این برگه‌ها گاه به صورت تک صفحه‌ای از یک شهر زیارتی آماده می‌شده تا زائر بتواند از آن به عنوان راهنما استفاده کند و گاه به شکل طوماری بوده است. نقش‌های درج شده بر طومارها و گواهی‌های زیارت، نقاشی‌ها و نگاره‌های هنری زیبایی از مسجدالحرام، مسجدالنبی(ص) و دیگر اماکن مقدس حج و حرمین بوده است و گاه نقاشی‌هایی از سایر اماکن مقدس مسلمانان مانند مسجدالاقصی نیز در آن وجود داشته است. از قرن 12 هجری قمری شکل جدیدی از طومارهای مذهبی در میان شیعیان مشاهده شده که هر چند شبیه گواهی‌نامه‌های حج هستند اما تصاویر و محتوای آن‌ها متفاوت از این گواهی‌نامه‌هاست. در مقاله «طومارهای زیارتی چاپ سنگی از هونولولو تا قم» درباره نخستین نمونه‌های شناسایی شده از این طومارها به طومار جهانگرد دانمارکی اشاره شده است. این جهانگرد کارستن نیبور نام دارد. او این طومار را در سال 1765 میلادی در کربلا خریداری کرد و در حال حاضر در موزه ملی دانمارک نگهداری می‌شود. طومار با تصاویری از مکه شامل صفا، مروه و چاه زمزم آغاز و به مرقد ثامن‌الحجج امام علی بن موسی‌الرضا(ع) و تصاویری از براق، شتری با کجاوه، شیر، دلدل، ذوالفقار و قنبر ختم می‌شود. در اطراف این تصاویر اشعاری کتابت شده‌اند که امروزه آن‌ها را به نام چاووشی می‌شناسیم. گفته می‌شود این طومارها در کامل‌ترین حالت، از شهر مقدس مکه آغاز می‌شده و سپس در مدینه با زیارت حرم پیامبر(ص)، قبرستان بقیع و باغ فدک ادامه می‌یافته، به عراق رفته، از شهرهای مقدس این دیار (کربلا، نجف، کاظمین، سامرا) عبور کرده و پس از زیارت مکان‌های مقدس ایران مانند قبور امامزادگان، به زیارت امام هشتم(ع) در مشهد ختم می‌شده است و به نوعی تصویرگر زیارت دوره در آن عصر و معرف اماکن مقدس آن‌ها بوده است.
هر که ز اهل رضاست، خوش باشد
همان‌طور که گفته شد، این طومارها از یک سو تصاویری از اماکن متبرکه را به ما می‌رسانند و از دیگر سو نوعی اطلاعات آیینی را به ما منتقل می‌کنند و از آداب و سنن زیارت در سالیان دور می‌گویند. همچنین این طومارها در کنار تصاویر اماکن متبرکه با اشعاری تزئین شده‌اند، اشعاری که توسط چاووش‌خوان‌ها در سفرهای زیارتی خوانده می‌شده است. چاووش‌خوان‌ها را می‌شود نوع قدیمی راهنمایان سفر دانست. دهخدا در معرفی این افراد نوشته است: «چاووش‌خوان کسی است که دعوت رفتن به زیارت عتبات عالیات کند. در اصطلاح روستاییان خراسان، کسی باشد که در فصل مناسب زیارت، در دهات و روستاها سواره یا پیاده به راه افتد و روستاییان را به وسیله جار زدن یا خواندن اشعار مهیج و مناسب به زیارت اعتاب مقدس تشویق کند». جیمز موریه نیز در کتاب سرگذشت حاجی بابای اصفهانی صحنه‌ای از چاووش‌خوانی را این‌گونه توصیف کرده است: «ما و اهل قافله نیز پس از ادای نماز آدینه در مسجد جامع، در حضرت شاه عبدالعظیم جمع شدیم و فردای آن روز با نعره و فریاد چاووشان و با آهنگ «زائر مشهد رضا هستیم، هر که ز اهل رضاست، خوش باشد» رو به خراسان بیرون رفتیم. اول بیابانی نمکزار و از آب و گیاه بی‌آثار نمودار گردید که نه دیده را از آن نوری بود و نه خاطر را از آن سروری. چنین بیابان خشک و سوزانی را با منازل کوتاه پیمودیم. هروقت به آبادی نزدیک می‌شدیم و یا به قافله‌ای برمی‌خوردیم، چاووشان پیشاپیش می‌تاختند و با گلبانگ‌های جانگداز دوال‌ها را بر نقاره‌هایی که از قربوس‌های زین اسب آویخته بود، می‌نواختند وغلغله بر پا می‌ساختند». گفته می‌شود چاووش علاوه بر شعرخوانی، راهنمایی زائران و آموزش آنان برای اجرای صحیح مراسم مذهبی و همچنین هماهنگی‌های سفر مانند تهیه لوازم سفر و محل اقامت را نیز بر عهده داشته است. حدس زده می‌شود ابیات چاووشی به شکل بداهه سروده شده و بر گونه شعری غیرانتقادی و ساده از نوع کوچه و بازاری دلالت می‌کرده است.
طوماری برای زیارت بعید
مجید غلامی جلیسه در مقاله «طومارهای زیارتی از هونولولو تا قم» وجود طومارها یکی در قرن دوازدهم و دیگری در قرن سیزدهم را نشان‌دهنده رواج داشتن سنت تصویرسازی از اماکن مقدس و شیعی در شهر و کشورهای عراق و ایران دانسته است. سنتی که با رواج صنعت چاپ در سرزمین‌های اسلامی، به‌خصوص ایران متداول‌تر شده است. زیرا تکنیک چاپ سنگی امکان فوق‌العاده‌ای را برای به تصویر کشیدن این طومارها فراهم می‌کرده است. در این زمان، زائران این طومارها را به عنوان سوغات نیز خریداری می‌کردند. زائرانی که به شهرهای مذهبی می‌آمدند پس از پایان زیارت، این طومارها را تهیه کرده و به شهرها و روستاهای خود می‌بردند. این طومارها یا به عنوان سوغات هدیه داده یا بر دیوار خانه زائران نصب می‌شد و به عنوان نشانه‌ای مذهبی و یادگاری از زیارت در خانه آن‌ها باقی می‌ماند. یادگاری که بهانه‌ای می‌شد تا اهالی خانه به نیت زیارت، سلام خود را از راه دور به ائمه اطهار(ع) برسانند.
در نگارش این مقاله از اطلاعات مقاله‌های «طومارهای زیارتی از هونولولو تا قم» و «طومار گواهی‌نامه حج از سده نهم هجری در موزه بریتانیا» بهره گرفته شده است.
خبرنگار: آزاده خلیلی
نظر شما