امروزه قدرت رسانه‌ها به گونه‌ای است که برخی رویدادها، منازعات و ... را رقم می‌زنند و یا در اوج و فرود آن نقش کلیدی دارند. بسیاری از مخاطبان برای دریافت اخبار از فضای روزنامه، رادیو و تلویزیون به شبکه‌های مجازی کوچ کرده‌اند و اخبار مورد نظر خود را از طریق تلفن همراه دنبال می‌کنند. اما نکته مهم این است که حجم انبوه اخبار، تشخیص سره از ناسره را غیرممکن کرده است و اخبار فیک و جعلی در این شبکه‌ها و رسانه‌ها جایگاه پرقدرت‌تری پیدا کرده‌اند، چراکه برخی بدون توجه به صحیح یا غلط بودن خبر، به جهت جذابیت و یا دلایل دیگر آن را بازنشر می‌دهند و این بازنشر باعث دیده شدن بیشتر این خبر جعلی می‌شود. این روزها که در آستانه انتخابات چهاردهم ریاست جمهوری هستیم، نشر چنین اخباری افزایش یافته است.  

سعید مدرسی، کارشناس مسائل تربیتی و سواد رسانه‌ای درباره اخبار جعلی و نحوه تشخیص این اخبار از اخبار واقعی گفت: اخبار جعلی یا فیک‌نیوز، موضوع جدیدی نیست و از گذشته‌های دور، شایعه به معنای خبر غیرراستی که گسترش و در میان مردم ضریب پیدا می‌کند، وجود داشته است و اکنون هم به جهت اثرگذاری که می‌تواند در لایه‌های شناختی، گرایشی و رفتاری مخاطبان داشته باشد، جریان دارد.

وی افزود: در قرآن هم نمونه‌هایی از این موضوع وجود دارد؛ افرادی در زمان پیامبر اکرم(ص) در مدینه منوره بودند که قرآن از لفظ «مرجفون» برای آنها استفاده می‌کند. آنها کسانی هستند که خبری را به جهت القای مفهوم، حس، گرایش و ترس نسبت به یک موضوع منتشر می‌کنند که پشتوانه حقیقی و واقعی ندارد و قرآن توصیه می‌کند، کسانی که با این اخبار و شایعه مواجه می‌شوند، چه عکس‌العملی از جهت نگاه ارزشی نشان می‌دهند. وقتی به آنها خبر می‌رسد که «الَّذِینَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِیمَانًا؛ همان کسانی که مردمِ [منافق و عوامل نفوذی دشمن]به آنان گفتند: لشکری انبوه از مردم [مکه]برای جنگ با شما گرد آمده‌اند، از آنان بترسید ولی [این تهدید]بر ایمانشان افزود. (سوره آل عمران آیه ۱۷۳) در واقع آنها به دلیل نور ایمانی که در قلبشان است، به جای اینکه از خبری که منتشر شده، بترسند، می‌گویند، اگر واقعی هم باشد، این را قبلاً خدا و رسولش به ما وعده کرده‌اند؛ بنابراین نه تنها نمی‌ترسند، بلکه ایمانشان افزایش پیدا می‌کند.

مدرسی ادامه داد: خداوند در آیه ۶۰ سوره احزاب و آیه ۸۳ سوره نساء توصیه می‌کند که وقتی مرجفون، فیک‌نیوز، خبر جعلی و شایعه‌ای را گسترش می‌دهند، چرا شما به اهل علم و دانایان ارجاع نمی‌دهید تا از تحلیل آنها برای استنباط موضوع استفاده کنید؛ لذا در این آیات دو راهکار پیدا می‌کنیم؛ اولاً در ابتدای کار در مواجهه با خبری که به دست می‌رسد، باید منبع‌شناسی کرد که از کجا صادر شده است، آیا حقیقتاً خبر معتبر است یا خیر؟ در آیه ۶ سوره حجرات خداوند می‌فرماید؛ «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ جَاءَکُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا أَنْ تُصِیبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَیٰ مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِینَ، ای اهل ایمان! اگر فاسقی خبری برایتان آورد، خبرش را بررسی و تحقیق کنید تا مبادا از روی ناآگاهی گروهی را آسیب و گزند رسانید و بر کرده خود پشیمان شوید.» براساس این آیه اگر فاسقی خبری را می‌آورد؛ یعنی یک منبع شناخته‌شده مانند رسانه‌های معارض و معاندی است که قرآن به ما دستور تبیّن می‌دهد.

غرق خبر نشوید

این کارشناس رسانه تصریح کرد: هدف خبر تأثیرگذاری روی طرحواره‌های شناختی و گرایشی است که منجر به عمل می‌شود. قرآن به ما می‌گوید؛ پیش از اینکه بخواهید عملی انجام دهید و واکنشی داشته باشید، تحقیق کنید و از اهلش بپرسید. این مسئله نشان می‌دهد، وقتی خبری را می‌شنوم، اگر بلافاصله واکنش نشان دهم، جزء جاهلین هستم، در حالی که یکی از ویژگی‌های مؤمن، اهل تحقیق بودن است و به اهل علم مراجعه می‌کنند و حقیقتاً به اوضاع مسلط هستند و جوانب موضوع را می‌سنجند و ارجاع می‌دهند تا از صحت خبر مطمئن شوند. چون در قرآن تأکید شده است که برخی از اخبار خودشان، مکذب خودشان هستند. یعنی خودشان را تکذیب می‌کنند و کسانی که خبره هستند، متوجه می‌شوند که یک خبر دروغ است و نمی‌تواند حقیقت داشته باشد.  

وی با اشاره به بحث انتخابات و انتشار اخبار جعلی بیان کرد: نکته اساسی دیگر این است که مخاطبان باید مراقب باشند در بحبوحه انتخابات و اخبارهای متنوع خودشان را غرق خبر نکنند. چراکه لزوماً مواجهه بیش از حد با خبر، زمینه تحلیل صحیح را فراهم نمی‌کند و اتفاقاً، چون از آبشخورهای متفاوت و با اغراض و نیت‌های مختلفی صادر می‌شوند، مخاطب را در تحلیل، دچار خطای راهبردی می‌کنند. برای همین این موضوع به قدری مهم است که در دنیا، مقالات متعددی با این عنوان منتشر شده است که از اخبار فرار کنید. چون یکی از آفت‌هایی که دچار آن می‌شویم، تازه‌دانی است که به اصطلاح دوپامینی و لذت‌جویانه اخبار را دنبال می‌کنیم. البته توصیه می‌کنم برای اینکه آرامش ذهنی داشته باشند و بتوانید درست تحلیل کنید، اولاً چند منبع مشخص مطمئن را انتخاب کنید و ثانیاً نسبت به دوز دریافت خبر دقت نظر لازم و کافی را داشته باشید، چون اگر بیش از اندازه باشد، دچار پریشان ذهنی و پریشان فکری خواهید شد.

مدرسی گفت: کار خبر ایجاد هیجان در مخاطب است تا اینکه به دنبال ایجاد دانایی حقیقی در مخاطب باشد. از این رو توصیه می‌شود؛ برای بررسی خبر به اهلش مراجعه کنید، شتاب‌زده عمل نکنید، زود باور نکنید، واقعاً نسبت به دریافت هر خبری، بپرسید؛ چرا؟ چه کسی منتشر کرده است؟ چرا منتشر کرده است؟ چه هدفی داشته است؟ چه منفعتی برایش داشته است و انتشار این خبر به ضرر چه کسانی است؟ با این سؤال‌ها می‌توان خبر جعلی را از واقعی تشخیص داد.

تأثیر خبر جعلی بر فکر و ذهن مخاطب

وی ادامه داد: مغز ما وقتی خبری را دریافت می‌کند، خوشحال می‌شود، لذت می‌برد و دوپامین ترشح می‌کند و این مسئله باعث اعتیاد به خبر می‌شود. از این رو توصیه می‌شود به ویژه در دوره هوش مصنوعی، بات‌ها و چت‌بات‌هایی که فعالند، دیپ فیک‌هایی که تصویر و فیلم جعلی ارسال می‌کنند و صوت و خبر جعلی می‌سازند، دیتاکس و سم‌زدایی کنید، چراکه ابزارهای ساده‌ای که در فضای تولیدات هوش مصنوعی وجود دارد، به راحتی می‌توان از آن خواست خبر جعلی بسازد. به همین دلیل در این زمینه باید شک راهبردی و تردید منطقی نسبت به جهان خبر داشته باشیم و این شک وقتی افزایش می‌یابد که اعتبار منبع کاهش یابد.  

وی در ادامه درباره اینکه خبر جعلی چه تأثیری روی فکر و ذهن و در واقع تصمیم مخاطبان می‌گذارد، بیان کرد: خبرهای جعلی سطح توجه آدم‌ها را از اولویت‌های اصلی خارج می‌کند، در واقع منبع پمپاژ اخبار جعلی، طبق یک منطق این کار را انجام می‌دهد و می‌تواند یک موضوع فرعی را به موضوع اصلی ذهن مخاطب تبدیل کند. یک نیست را تبدیل به هست کند، ارزش‌ها را جابه‌جا کند. ترسی را به قلب مخاطب القا و یا هراسی را در ذهن او ایجاد کند. پروتکل‌هایی در خبرگزاری‌های معتبر وجود دارد که خبر دروغ منتشر نمی‌کنند، اما در همان خبرگزاری معتبر مهندسی خبر انجام می‌شود. یعنی اگر می‌خواهند موضوعی را ترسیم کنند، می‌توانند آن چنان به جزئیات بپردازند که مخاطب از حقیقت غفلت کند؛ لذا جابه‌جایی اولویت‌ها و نوسانات عاطفی و تنش‌های ذهنی یکی از آفاتی است که خودمان را در معرض بی‌رویه اخبار قرار دهیم. باید به خودتنظیمی در مصرف خبر بپردازیم و به این افتخار نکنیم که بگوییم، شنیدی تازه چه خبر شده است؟

این کارشناس رسانه گفت: جالب است که برخی از لغت‌شناسان کلمه «News» را اکنون به عنوان اخبار نام برده می‌شود، ریشه آن را به «new + s» برمی‌گردانند و آن را تازه‌ها معنی می‌کنند و این یکی از شگردهایی است که مغز را به شدت درگیر می‌کند تا به دنبال تازه‌ها باشد. البته هر تازه‌ای مطلوب نیست. چون حیات خبرگزاری لزوماً در انتشار اخبار مفید نیست، بلکه درگرو پمپاژ خبرهای هیجان‌انگیز است و کسانی که به دنبال نیوزها و اخبار جدید هستند، افراد سطحی‌تر و درگیر هیجانات بیشتری هستند. چون ما با پدیده «گیجمان تحلیلی» مواجه هستیم که هم دچار اشباع اطلاعاتی و هم دچار اضافه بار اطلاعاتی در حوزه اخبار می‌شویم و نمی‌توانیم درک کنیم که حقیقت و دروغ چیست؛ از این رو توصیه می‌شود اخبار را از منبع معتبر، تحقیق و ارجاع به نفرات آگاهتر دریافت کنیم تا بتوانیم پشتیبان انتشار خبر را کشف کنیم.

اهداف رسانه‌های معاند

وی در توصیه به رسانه‌ها و خبرنگاران نیز تصریح کرد: به خبرنگار در دروس ارتباطات اجتماعی آموزش داده می‌شود که شش یا هشت ارزش خبری و چند نوع هیجان ترس، خشم، غم، تحریک قوای واهمه و ... توجه شود و اگر خبرنگاری بخواهد، کار صادقانه‌ای انجام دهد، به جای جلب‌نظر مخاطب و انتشار خبر داغ به دنبال افزایش آگاهی مخاطبان خود براساس ارزش‌های اسلامی باشد.  

مدرسی در ادامه با اشاره به خط خبری رسانه‌های معاند گفت: القای ترس و ناتوانی یکی از مهمترین اهداف رسانه‌های معاند است تا امید و اعتقاد به رحمت خداوند را در دل مردم کمتر کنند. همه این مباحث مبانی قرآنی دارد، همانطور خداوند در آیه ۸۷ سوره یوسف از زبان حضرت یعقوب به برادران حضرت یوسف بیان می‌کند؛ «وَلَا تَیْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ ۖ إِنَّهُ لَا یَیْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْکَافِرُونَ؛  از رحمت خدا مأیوس نباشید؛ زیرا جز مردم کافر از رحمت خدا مأیوس نمی‌شوند.» بنابراین کاری که رسانه بیگانه انجام می‌دهد، یأس از آینده و بزرگ جلوه دادن قدرت جبهه کفر است و مقابل این آیه خداوند به مؤمنین دستور می‌دهد؛ «إِنَّمَا ذَٰلِکُمُ ٱلشَّیطَٰنُ یُخَوِّفُ أَوۡلِیَآءَهُۥ فَلَا تَخَافُوهُمۡ وَخَافُونِ إِن کُنتُم مُّؤۡمِنِینَ، در حقیقت این شیطان است که دوستانش را [با شایعه پراکنی و گفتار وحشت زا، از رفتن به جهاد]می ترساند؛ پس اگر مؤمن هستید از آنان نترسید و از من بترسید. (آیه ١٧٥ سوره آل عمران)» آیات بشارت‌آمیزی هم در قرآن از جمله در ماجرای طالوت و جالوت وجود دارد. در واقع مؤمنین وقتی با جالوت مواجه می‌شوند، می‌گویند؛ «وَٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ مَعَهُۥ قَالُواْ لَا طَاقَةَ لَنَا ٱلۡیَوۡمَ بِجَالُوتَ وَجُنُودِهِۦۚ قَالَ ٱلَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُم مُّلَٰقُواْ ٱللَّهِ کَم مِّن فِئَةٖ قَلِیلَةٍ غَلَبَتۡ فِئَةٗ کَثِیرَةَۢ بِإِذۡنِ ٱللَّهِۗ وَٱللَّهُ مَعَ ٱلصَّـٰبِرِینَ، و کسانی که یقین داشتند که دیدارکننده خدایند، گفتند: چه بسا گروه اندکی که به توفیق خدا بر گروه بسیاری پیروز شدند، و خدا با صابران است. (آیه ٢٤٩ سوره بقره)»

وی تأکید کرد: کار رسانه بیگانه، جابه‌جایی اولویت‌ها، ارزش‌ها، بی‌اعتمادی به جبهه حق، ناتوانی جبهه حق، ناامیدی نسبت به آینده و بزرگنمایی‌های کاریکاتوری است. حال آنکه قرآن توصیه می‌کند، اولیا خدا، کسانی که در حزبِ الله هستند، «أَلَآ إِنَّ أَوۡلِیَآءَ ٱللَّهِ لَا خَوۡفٌ عَلَیۡهِمۡ وَلَا هُمۡ یَحزَنُونَ (آیه ٦٢ سوره یونس)». یعنی نه نسبت به گذشته محزون هستند و نه نسبت به آینده خائف هستند و این جامعه ایمانی است و اگر از ایمان تهی شود، هم دچار حزن و هم خوف خواهد شد و رسانه‌های بیگانه می‌توانند ابزار آن را فراهم کنند.