اخیرا بانک مرکزی از پول جدیدی به نام «رمز ریال» رونمایی کرد. سوال این است که این موجود جدید که نوعی پول است، کدام مشکل را حل خواهد کرد؟ این یادداشت تلاش دارد به این موضوع بپردازد. برای پاسخ به سوال مطرح شده، اول باید مفهوم پول را شناخت. سپس تفاوت و شباهت های رمزریال، پول و رمزارزها را تحلیل کرد و در پایان بررسی کرد که این پول جدید، کدام مشکل را حل خواهد کرد.

پول چیست؟

پول در اقتصاد، ابزاری برای سنجش ارزش، واسطه مبادله و حفظ ذخیره ارزش است. لذا تعریف علمی پول در اقتصاد، براساس کارکرد آن، همین سه مشخصه، است. اما پول، واجد ویژگی های دیگری هم هست که با آن ویژگی ها، این کارکردها را بهتر بروز می دهد. مثلا، پول ها، رواج، مشروعیت و مقبولیت می یابند چون توسط دولت ها منتشر می شوند و توسط همان دولت ها مورد حمایت قرار گرفته و بر رفتار و گردش آنها نظارت می شود. به همین دلیل، پول بدهی دولت است و مردمی که اسکناس یا وجه نقد در اختیار دارند، آن اسکناس، حواله طلبی است که از دولت دارند. این حواله ها با اقتدار دولت و توان اقتصادی کشور، حتی برای خارجی ها، معتبرتر و مقبول تر شده و گردش آنها آسان تر می شود.

ویژگی دوم پول این است که امکان خرد شدن به ارقام بسیار کوچک را دارند. این ویژگی، اگرچه در ظاهر کم اهمیت بنظر می رسد ولی در واقع بسیار مهم است. فرض کنید در جامعه ای، گوسفند هر سه کارکرد وسیله سنجش ارزش، واسطه مبادله و حفظ ذخیره ارزش را دارد. نکته این است که چون گوسفند امکان خرد شدن در هر معامله را ندارد، کارایی آن به عنوان پول بشدت پایین است و با معرفی پول بهتر، کارکرد واسطه مبادله بودن را از دست داده و از گردش خارج می شود. لذا پول هایی امکان مقبولیت و گسترش عمومی می یابند که امکان خرد شدن را هم داشته باشند. شاید بتوان گفت که یکی از علل موفقیت نسبی رمزارزها در ایجاد مقبولیت در دنیا، همین نکته است که آنها می توانند بسیار خرد شوند. اگرچه نقطه ضعف آنها این است که بدهی کسی نیستند و لذا در کسب مقبولیت عمومی دچار مشکل خواهند بود. نوسانات بیش از اندازه قیمت رمزارزها نیز موید همین موضوع است.

نکته دیگر این است که پول ها یا بصورت سپرده در بانک هستند یا بصورت اسکناس و مسکوک در اختیار بانک و افراد. بخشی از پول که بصورت سپرده در بانک است کاملا در اختیار و تحت نظارت سیاستگذار قرار دارد و حاکمیت مقام پولی بر آن تقریبا کامل است. ولی آن بخش از پول که بصورت اسکناس و مسکوک در دست مردم قرار دارد، حاکمیت مقام پولی بر آن بسیار ضعیف است. در واقع، با خروج هر اسکناس و مسکوک از بانک، دیگر موقعیت و میزان گردش آن در جامعه مشخص نیست. برای تصور دقیق تر موضوع، اسکناس در جیب یا گاوصندوق منزل خود را در نظر بگیرید، اگرچه بانک مرکزی مطلع است که این حجم از پول در سیستم اقتصادی وجود دارد ولی دقیقا نمی داند این پول در حال حاضر کجاست. اگر بتوان سازوکاری برای ردیابی و نظارت بر گردش اسکناس ایجاد کرد، سیاست پولی دقیق تر خواهد شد به همین دلیل رییس کل محترم بانک مرکزی یکی از مزیت های گسترش رمز ریال را کارآتر شدن سیاست پولی عنوان کرده اند.

رمز ریال چیست؟

با توجه به مقدمات فوق، بهتر می توان ماهیت رمز ریال را بررسی کرد. رمز ریال، براساس اطلاعاتی که توسط مدیران بانک مرکزی در رسانه ها منتشر شده، واجد همه مشخصات و ویژگی های پول است. این پول، بدهی بانک مرکزی است و به کوچکترین واحد (یک ریال) قابل تقسیم است. همچنین، به ازای صدور هر واحد آن، معادل ریالی اش در حساب بانک مرکزی مسدود می شود. رییس کل بانک مرکزی هم بارها گفته اند که رمزریال همان پول نقد الکترونیکی است و در اختیار متقاضیان قرار می‌گیرد تا نیازهای خرد جامعه را تأمین کند....». لذا رمز ریال تفاوت محسوسی با اسکناس و پول نقد در دست مردم یا بانک ها ندارد مگر آن که بصورت دیجیتالی است. این پول دیجیتالی از بانک مرکزی مستقیم به کیف پول دیجیتالی افراد قابل انتقال نیست بلکه حتما باید بانک عاملی واسطه این کار باشد و تراکنش ها را تأیید کند. به همین دلیل، در بحث رمزریال، سیستم بانکی در واقع نقش ماینرها در رمزارزها برای تأیید تراکنش ها را برعهده دارند.

نکته دیگر این است که رمز ریال قابل رمزنگاری و مشخص کردن موقعیت آن است. لذا از این جهت با اسکناس و مسکوک در در دست اشخاص متفاوت است. در واقع، اگرچه از حیث خرد شدن و همراه بودن، رمز ریال مشابه اسکناس و مسکوک است ولی از حیث ردیابی و نظارت پولی متفاوت است. قابل رمزنگاری بودن رمز ریال این امکان را به سیاست گذار می دهد که موقعیت و جریان انتقال این پول را رصد  نماید در حالی که این امکان در مورد اسکناس و مسکوک در دست اشخاص وجود ندارد. این مزیت رمز ریال از حیث سیاستگذاری بسیار مهم است بشرط آنکه سهم این پول در پول کل بالا باشد.

دقیقا به دلیل قابل نظارت و سیاست گذاری بودن، رمز ریال با رمزارز متفاوت است. چرا که مهمترین ویژگی رمزارزها که آن را برای گروه های خاصی جذاب کرده، غیرمتمرکز بودن تولید و تبادل این دارایی است. همین غیرمتمرکز بودن است که باعث عدم امکان ردیابی آنها و عدم تأثیرپذیری آنها از سیاست های پولی بانک مرکزی می شود. در حالی که رمز ریال به گفته مدیران بانک مرکزی نه تنها هیچ یک از این دو ویژگی را ندارد بلکه کمک موثری برای اجرای سیاست دقیق پولی خواهد بود. علاوه بر این، ارزش ریال دیجیتال، تعیین شده است و بازار نقشی در تعیین آن ندارد. یعنی ریال دیجیتال مشابه بیت کوین یا هر نوع رمز ارز غیرمتمرکز دیگری که توسط جامعه و بدون سیاست های مستقیم بانک مرکزی تعیین می شوند، نیست. همچنین، رمز ریال قابلیت ماینینگ یا استخراج توسط سایرین به جز بانک مرکزی و سیستم بانکی را ندارد.

نوآوری رمز ریال چیست؟

باتوجه به موارد فوق، سوال این است که اگر رمز ریال تفاوتی با پول های دیگر یعنی اسکناس، سکه و یا حساب های همراه بانکی، برای مردم ندارد، چرا مردم باید از آن استقبال کنند؟ در صورت عدم استقبال مردم، چرا باید سیاست پولی تسهیل شود؟ سوال دیگر این که رمز ریال تفاوتی اساسی با رمزارزها دارد، یعنی بخش عمده ای از مزیت های رمزارزها را ندارد، لذا چرا باید از آن استقبال شود و کدام مشکل را حل می کند؟ با توجه به محدودیت هایی که دولت ها براساس قوانین مبارزه با پولشویی برای حمل اسکناس و گردش آن وضع کرده اند که نظارت بر آن را تسهیل کرده، چرا باید به سمت رمز ریال رفت؟ اگرچه چهار دلیل زیر به عنوان مزیت های این ابزار جدید پرداخت مطرح شده است ولی در ادامه نشان داده می شود که در واقع، اینها  مزیت خاصی از دید مردم نیستند.

اول، تلاشی در راستای توسعه بانکداری الکترونیک است.

دوم، کارایی حوزه نظارت بر پرداخت را برای بانک مرکزی افزایش می‌دهد و چون مستقیماً به کیف پول افراد واریز می‌شود، عملیات سیاست پولی را نیز تسهیل می‌کند.

سوم، ابزاری برای پدافند غیرعامل است و به کاهش آثار تحریم کمک می‌کند.

چهارم، مقدمه اجرای ریال آفشور است.

با بررسی مزیت های ذکر شده، می توان گفت که همه این امکانات با ابزارهای موجود پولی هم وجود داشته است. در حال حاضر، کارت های بانکی، امکان نقل و انتقال پول را به سادگی و فوریت فراهم می آورند و همراه بانک ها هم مانند کیف پول دیجیتالی در اختیار مردم هستند. با توسعه این ابزارها، بانکداری الکترونیکی هم گسترش یافته است. لذا، اگرچه رمز ریال می تواند نوآوری خاصی برای سیستم پولی کشور باشد ولی از نظر مردم نوآوری خاصی نیست و لذا عدم گسترش آن، نوآوری برای سیاست گذار را هم از بین خواهد برد. ضمنا عدم اقبال به آن کمکی به رفع تحریم ها هم نخواهد کرد. همین موضوع در مورد ریال آفشور هم وجود دارد. به بیان ساده تر، از آنجاکه مشخص نیست چرا مردم باید از رمز ریال که نظارت بانک مرکزی بر آن دقیق تر و قوی تر است استفاده نمایند، مشخص نیست چرا باید از این پول استقبال شود و سهم آن در حجم پول اقتصاد افزایش یابد؟ در صورت عدم افزایش سهم آن در کل پول، امکان اجرای سیاست پولی موثر وجود نخواهد داشت. لذا مشکلی حل نخواهد شد.

جمع بندی

رمز ریال همان پول دیجیتال است که بسیار متفاوت از رمزارزها است. در نزدیکترین مثال به رمز ریال، یک نوع چک بانکی تصور کنید که در مقابل مسدودی وجه شما در بانک، به شما داده می شود. این چک پول، قابلیت خرج و انتقال به کرات را دارد و بی نام است. علاوه بر این، امکان خرد کردن آن توسط شما هم وجود دارد. همین چک اگر در فضای مجازی باشد و بصورت کدگذاری و بی نام (فقط برای سیستم بانکی محرز است) مبادله شود، رمز ریال خواهد بود. امروز بنظر نمی رسد، رمز ریال بتواند مشکل خاصی از نظام اقتصادی کشور حتی تحریم را حل کند مگر آن که با سیاست های خاصی، مقبولیت عمومی آن افزایش یافته و سهم آن در کل پول اقتصاد افزایش یابد که برای این کار نیز توجیه و دلیل مشخصی وجود ندارد.