از انواع اکوسیستم‌های بیایانی، جنگل‌های هیرکانی و حرّا گرفته تا اکوسیستم‌های آبی و خشکی و به تبع آن حضور انواع گونه‌های گیاهی (از جمله جنگلی، مرتعی، زراعی، باغی و ...) تا جانوری (از جمله حشرات، خزند، پرنده، چرنده و ...) هر یک  معرف بخشی از ذخایر ژنتیکی کشور هستند.

این ذخایر سرمایه های ملی و ودیعه های الهی برای نسل های حال و آینده هستند که وظیفه آحاد مردم بخصوص مسئولان حفاظت و حراست از این امانت های ارزشمند است. به همین دلیل  شناسایی، نگهداری، ارزیابی و بهره برداری از این ذخایر از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است.

دکتر مختار جلالی جواران، عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس، رئیس انجمن ژنتیک ایران و عضو شورای انجمن های علمی کشور در گفت و گو با ما به بهانه پانزدهم فروردین، روز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی از اهمیت این موضوع برایمان گفته است.

نگهداری و حفظ ذخایر زیستی و ژنتیکی چه اهمیتی بویژه در حوزه اجتماعی دارند؟

یکی از بزرگترین سرمایه هایی که طی قرن های گذشته برای کشور ما باقی مانده، ذخایر ژنتیکی است. از ۱۳ اقلیمی که در دنیا وجود دارد ۱۱ اقلیم آن در ایران است. جغرافیای کشور ما از مناطق بسیار سردسیر تا مناطق بسیار گرم تشکیل شده که این تنوع آب و هوایی تنوع منابع و ذخایر ژنتیکی را  به  ارمغان آورده  است. وجود انواع مختلف موجودات زنده اعم از باکتری ها، گیاهان، جانوران، خزندگان، پرندگان و چرندگان را رقم زده است. جنگل هایی که در دوران یخبندان در اروپا و دیگر کشورها از بین رفته در ایران وجود دارد و جنگل های هیرکانی در شمال ایران مربوط به عصر یخبندان هستند که گنجینه ای از منابع ارزنده ژنتیکی محسوب می شوند. از این رو وظیفه ماست که این گنجینه های ارزشمند و ودیعه های الهی را که از هزاران سال پیش برای ما به ارث رسیده حفاظت و حراست کنیم و ضمن بهره برداری از این ذخایر، امانت داران خوبی برای نسل های آینده باشیم و بکوشیم آن ها را سالم و کامل  به نسل های بعد بسپاریم؛ نه مثل آن شاهان قاجاری که پس از کشف نفت از آن به عنوان لجن بی ارزش نام بردند و گفتند این  لجن را  به انگلیسی ها بدهید و سال ها بعد معلوم شد که این ماده سیاه چه نقشی در تامین سوخت، تولید انرژی، تولید مواد پلیمری و پتروشیمی و توسعه کشورها دارد.

حفظ، شناسایی، ارزیابی و بهره برداری درست از ذخایر ژنتیکی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است؛ برای مثال در شرایطی که زمین در حال گرم شدن است، در کویر لوت ایران به عنوان یکی از گرم ترین مناطق زمین موجوداتی زیست می کنند که دارای ژن های مقاوم به گرما و خشکی هستند و ما می توانیم با شناسایی این موجودات و جداسازی ژن ها مقاومت و انتقال آن ها از طریق مهندسی ژنتیک به گیاهان حساسی که به گرما مقاوم نیستند، آن گیاهان را مقاوم کنیم تا در مناطق گرم و خشک پرورش دهیم.

وضعیت بانک ها و کلکسیون‌های ذخایر ژنتیکی ما چگونه است؟

بیش از ۷۰ سال پیش دانشمندان بزرگی همچون مرحوم مهندس عطایی، که عضو هیئت علمی دانشکده کشاورزی تهران بود به اهمیت ذخایر ژنتیکی پی برده بودند و در آن زمان افرادی را با اسب و قاطر به سراسر ایران برای جمع آوری گیاهان، بویژه گیاهان زراعی و حبوبات اعزام کردند بطوری که بیش از چند ده هزار نمونه گیاهی را جمع آوری و در بانک ژن دانشکده کشاورزی کرج ذخیره کرد. متاسفانه باید گفت اهمیت ذخایر ژنتیکی را که مرحوم مهندس عطایی ۷۰ سال پیش در خشت خام دیده بود، امروز بسیاری از متخصصان  کنونی در آیینه نمی توانند ببینند. او به این مهم پی برده بود که ارقام اصلاح شده در حال جایگزین شدن با ارقام بومی هستند و وقتی مردم ارقام اصلاح شده را کشت کنند  به  مرور زمان نسل ارقام بومی منقرض خواهد شد. طبیعی است که اعزام نیرو، جمع آوری و نگهداری، واکشت و حفاظت از این ذخایر هزینه بر است چرا که در برخی مواقع باید این ذخایر در کلکسیون های طبیعی و یا باغ های گیاه شناسی نگهداری شوند. در حال حاضر نیز بخشی از این ذخایر در بانک های ژن و باغ های گیاه شناسی ملی وابسته به وزارت کشاورزی نگهداری می شود که بازدید از آن برای عموم آزاد است. البته با وجود آنکه بانک های ژن متعددی در این حوزه داریم، اما با این حال به دلیل کم توجهی دولت ها آنگونه که باید بر روی ذخیره  ژنتیکی کشور عزیزمان سرمایه گذاری نشده است و  حتی هنوز برخی از ذخایر ژنتیکی کشور شناسایی و ثبت ملی نشده اند.      

آیا همین مقدار پاسخگوی نیاز سازمان ها و مراکز تحقیقاتی هست؟  

در حوزه های مختلف اعم از کشاورزی، دامپروری، آبزیان و گیاهان بانک های متعدد ژنتیکی داریم، اما آنچه مهم است اینکه باید اراده ملی برای پی بردن به اهمیت ذخیره سازی و حفظ و نگهداری منابع ژنتیکی وجود داشته باشد تا بتوانیم با سرمایه گذاری بیشتر منابع ژنتیکی بیشتری را ذخیره سازی کنیم و از خطر انقراض نجات دهیم. ارزش اقتصادی ذخایر ژنتیکی کشور به مراتب بیشتر از نفت و گاز کشف شده در ایران است؛ چرا که تنوع زیستی و ژنتیکی موجود در ایران به مراتب بیشتر از تنوع زیستی و ژنتیکی بیشتر کشورهای اروپا است. اما متاسفانه این مهم تا کنون در هیچ یک از دولت ها مورد توجه ویژه قرار نگرفته و آنگونه که باید از ذخیره ژنتیکی حمایت نشده و بسیاری از نمونه های ژنتیکی کشور منقرض شده یا در حال انقراض است. برای حفاظت و حراست از این ودیعه های الهی و ثروت های ملی پروژه بزرگی در قالب طر ح کلان ملی ذخایر ژنتیکی توسط من و همکارانم تدوین و به تصویب شورای عالی عتف رسید. لازم  به  ذکر است  که  شبکه  علمی در مناطق مختلف برای اجرای این  طرح  تشکیل شد و با حداقل حمایت حداکثر بهره وری را داشت  ولی متاسفانه به  دلیل آگاهی نداشتن مسئولان از نقش و اهمیت  ذخایر ژنتیک برای توسعه  کشور و حمایت نکردن از این پروژه ملی تعطیل شد.

برخی کشورها برای امنیت بیشتر، نمونه های ژنتیکی خود را در بانک های ژنتیک بین المللی از جمله بانک ژن سوالوار نروژ به امانت گذاشته اند، تا در صورت بروز حوادث غیر مترقبه و نیاز ذخایر ژنتیکی خود را بازیافت کنند.  

عملکرد سازمان های متولی و مسئول را در خصوص ذخایر زیستی و ژنتیکی بویژه سازمان محیط زیست کشور در حفظ ذخایر زیستی و ژنتیکی بویژه در حوزه جانوری چگونه ارزیابی می‌کنید؟

واقعیت این است که بسیاری از مسئولان، تخصص و دغدغه ذخایر زیستی و ژنتیکی کشور را نداشته اند، ضمن آنکه بودجه اختصاص یافته به سازمان محیط زیست و بانک های ژن به مراتب کمتر از یک مجموعه فرهنگی است. البته مجموعه های فرهنگی در جای خود بسیار ارزشمند هستند اما بانک های ژن ثروتی ملی بشمار می روند که به بودجه قابل قبول و مدیریت علمی نیاز دارند.

ارزش و اهمیت سازمان محیط زیست در بخش های مختلف اعم از حفظ منابع طبیعی، جنگل ها، محیط زیست، آلودگی هوا و دیگر بخش ها بر کسی پوشیده نیست، اما بدون تعارف باید گفت تا کنون در هیچ یک از دولت ها آنگونه که باید مورد توجه قرار نگرفته  بطوری که علاوه بر ضعف مدیریتی، در برخی مواقع مدیرانی برای این سازمان منصوب شده اند که حتی با الفبای محیط زیست، تنوع زیستی و ذخایر ژنتیکی آشنا نبوده اند، ضمن آنکه در زمینه تخصیص بودجه نیز این مهم مورد بی مهری دولت های مختلف قرار گرفته است. به همین دلیل امروزه بسیاری از گونه های جانوری کشور اعم از پرندگان، خزندگان و حتی یوزپلنگ ایرانی در حال انقراض هستند. در حالی که می توان با استفاده از فناوری های نو و با حضور دانشمندان علم ژنتیک کشور و با بکارگیری فناوری های نوین از طریق مهندسی ژنتیک و کلونینگ این گونه های جانوری ارزشمند را تکثیر و از انقراض آن ها پیشگیری کرد.

سازمان محیط زیست پس از وزارت آموزش و پرورش و مهمترین بخشی است که به توجه عموم جامعه و حمایت ویژه دولت و مجلس نیاز دارد؛ اما متاسفانه تا کنون این مهم تحقق نیافته است.

برای جمع آوری و تکثیر این ذخائر چه چالش هایی وجود دارد؟

جمع آوری، تکثیر و ذخیره سازی نمونه های زیستی و ژنتیکی کشور نیازمند دلسوزی، دانش فنی و حمایت است که خوشبختانه در حوزه علمی دانش آموختگان و استادان بسیار زیادی داریم که کلید آغاز آن نیز توسط  مرحوم مهندس عطایی زده  شده بود. استاد مرحوم دکتر کاظمی آشتیانی در موسسه  رویان در حوزه های مختلف بویژه کلونبگ گوسفند و درمان ناباروری افتخارات زیادی را برای کشور رقم زده است. بنابراین تنها چالش ما در این حوزه حمایت های علم و عملی مسئولان است که باید مورد توجه قرار گیرد.

تا رسیدن به استانداردهای جهانی برای جمع آوری، شناسایی، حفاظت و تکثیر این ذخایر چقدر فاصله داریم؟

همانطور که اشاره کردم با وجود متخصصان بسیار خوب در این حوزه، سرمایه گذاری برای ذخیره سازی زیستی و ژنتیکی در کشور مورد توجه قرار نگرفته و این مهم نیازمند فرهنگ سازی، عزم و اراده ملی است؛ در سطوح مختلف جامعه از مسئولان رده بالای کشور تا سطوح عامه جامعه تا زمانیکه به اهمیت ذخایر ژنتیکی کشور پی نبرند نمی توان انتظار داشت برای حفظ و ذخیره سازی آن ها  تلاش و سرمایه گذاری جدی صورت  پذیرد. بنابراین در حوزه علم و دانش که مهمترین مولفه مورد نیاز برای حفاظ از تنوع  زیستی و ذخایر  ژنتیکی است فاصله ای با استانداردهای جهانی نداریم؛ اما از جنبه  عملی و کاربردی متاسفانه فاصله زیادی داریم. در حوزه فرهنگ سازی و سرمایه گذاری یعنی تخصیص بودجه به این بخش کاستی ها و کمبودهای زیادی وجود دارد که اگر برطرف شود و مردم و مسئولان به اهمیت آن پی ببرند، دانشمندان ما می توانند در مدت زمان کوتاهی ذخایر زیستی و ژنتیکی کشور را طبق فناوری های روز دنیا نگهداری، ارزیابی و بهره برداری کنند.  

خبرنگار: اعظم طیرانی