برای صدور تعزیه به دیگر کشورها، تنها ارتباط فرهنگی است که می‌تواند نتیجه دهد وگرنه این تصور که می‌شود به صورت بسته‌بندی این هنر را صادر کرد، اشتباه محض است. راه برقراری ارتباط هم اجرای تعزیه در کشورهای دیگر است. این اتفاق به صورت معدود رخ داده و تحسین مخاطبان را هم برانگیخته است اما رسیدن به این خواسته وقتی محقق می‌شود که مداوم و گسترده باشد.درباره این موضوع، با مرشد ابوالفضل ورمرزیار؛ پژوهشگر تعزیه و نقال همراه می‌شویم.
با توجه به اینکه تعزیه به عنوان هنری نمایشی و ایرانی توانسته رضایت سینماگران بزرگی چون «پیتر بروک» را به سمت خود جذب کند آیا این هنر قادر است به دیگر کشورها صادر شود؟
همانگونه که در سوالتان آمده، تعزیه تنها هنر نمایشی است که ریشه‌های ایرانی دارد و سرمنشا دیگر هنرهای نمایشی در کشورمان شده است. البته متذکر می‌شوم نباید از کلمه تئاتر برای تعزیه استفاده کنیم چون برخی مواقع تعزیه را به عنوان تئاتر ایرانی نام می‌برند و این امر اشتباه محض است. حال بررسی کنیم تفاوت کلمه تئاتر و نمایش چیست؟ نما به عنوان نشان دادن، فعل امر است و یش به عنوان اسم مصدر و به عنوان نشان دادن است. نمایش در حضور مخاطب رخ می‌دهد. این ویژگی نقطه تفاوت نمایش با تئاتر است. تئاتر غربی می‌تواند بدون تماشاگر هم انجام شود اما آیا می‌توانید تعزیه‌ای را بیابید که بدون تماشاگر اجرا شود؟
نکته بعد، نباید عظمت و قدرت تعزیه را صرفا با تمجید فردی چون پیتر بروک تعریف کرد زیرا خارجی‌ها دنبال تعریف و تمجید از ما نیستند بلکه بهره‌وری برای آنها ملاک است. غربی‌ها از نمایش هندی، چینی و ایرانی برداشت‌های هنری انجام داده و با کمی تغییر مجدد به خودمان باز می‌گردانند! به همین دلیل اگر قرار است ارزش‌های هنر نمایش ایرانی را بالا ببریم به تمجیدهای غربی‌ها دل خوش نکنیم.
درباره استفاده از کلمه صادر کردن تعزیه به کشورهای دیگر هم باید بگویم، هنر قابلیت بسته‌بندی ندارد که تصور کنیم می‌توانیم آن را صادر کنیم اما می‌توانیم آن را اشاعه دهیم. راه اشاعه این هنر برقراری ارتباط هنری با دیگر کشورها است. وقتی برای اولین بار تعزیه در فرانسه اجرا شد دنیا تحت تاثیر نمایش ایرانی قرار گرفت. با این ظرفیت باید بررسی کرد که مسئولان تا چه حد در جهت آشنایی دیگر کشورها با تعزیه برنامه‌ریزی کرده‌اند. تاکید می‌کنم ارتباطاتی وجود دارد و شاهدیم در مناسبت‌ها تعزیه در برخی کشورها اجرا می‌شود اما میزان آن اندک است و تنها به صورت دوره‌ای و مناسبتی رخ می‌دهد. تعزیه نباید تنها در محرم اجرا شود. تعزیه تنها برای عزاداری نیست زیرا تعزیه‌های کمدی هم داریم؛ همین ویژگی باعث می‌شود از تعزیه در طول سال بهره برد. این ویژگی همچنین سبب خواهد شد در اشاعه تعزیه به عنوان نمایش ایرانی در خارج از مرزها اقدامات خوبی صورت گیرد.
همانگونه که گفتید تعزیه تنها عزدارای نیست پس انتظار می‌رود تعزیه گامی در جهت اشاعه فرهنگ ایرانی باشد. برای مثال در برخی از تعزیه‌ها می‌بینیم از شخصیت‌های اساطیری ایرانی مانند رستم در تعزیه نام برده می‌شود. پیرامون این موضوع توضیح دهید.
استفاده از شخصیت‌های اساطیری ایرانی در تعزیه در قالب تمثیل مورد استفاده قرار می‌گیرد. در جایی از تعزیه وقتی شمر می‌خواهد رزم‌پوشی کند از عرقچین گرشاسبی یا گرز لهراسبی نام می‌برد. این تمثیل‌ها برای نزدیک کردن مفاهیم به ذهن مخاطب است. همچنین در موسیقی تعزیه هم، می‌توان دستگاه‌های ایرانی را شنید. ماهور، چهارگاه و نوا از جمله این دستگاه‌ها هستند. با این توضیح بیراه نیست که بگویم دیانت و ایرانیت در تعزیه در عالی‌ترین سطح هنری ارائه می‌شود. با این توضیح اگر ارتباط فرهنگی را بتوان به شکل مطلوبی برقرار کرد جدا از اندیشه‌های شیعی، تعزیه قادر است فرهنگ و هنر ایرانی را هم تبلیغ کند.
باید این نکته را متذکر شد که گونه‌هایی از تعزیه در کشورهای همسایه نیز وجود دارد؛ تعزیه‌هایی که تحت تاثیر تعزیه ایرانی به کشورهای دیگر راه یافته‌اند. تعزیه کشورهای عربی که با اندکی تغییر نسبت به تعزیه ایرانی اجرا می‌شود. در آذربایجان و پاکستان هم می‌توان نمونه‌هایی از تعزیه را مشاهده کرد. از دیگر تاثیرات تعزیه باید به نمایش «رستم و اسفندیار» اشاره کنم که «فرخ قاسم» هنرمند تاجیکی آن را کارگردانی کرده بود و در ایران هم اجرا شد. در این نمایش به خوبی می‌شد شاخصه‌های تعزیه را مشاهده کرد. این مثال گواه دیگر از ظرفیت‌های تعزیه است که نشان می‌دهد در دیگر کشورهای هم، تعزیه می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.
گفت‌گو از داوود کنشلو
نظر شما