مجالس عزای امام حسین(ع) دارای کارکردهای عاطفی، حماسی، سیاسی و اجتماعی است و استفاده صحیح از این مجالس می‌تواند باعث اصلاح برخی ناهنجاری‌های اجتماعی شود.
از قدیم در مجالس حسینی، منبری نقش محوری و مؤثری داشته و کیفیت محتوای ارائه شده مهم بوده است. اما در این بین گاهی شاهدیم که برخی منبرها از کیفیت لازم برخوردار نیست که در تضاد با کارکرد اصلی این مجالس است.
در این باره با حجت‌الاسلام والمسلمین محمدابراهیم ایزدخواه؛ عضو هیئت علمی دانشگاه قم گفت‌وگو کرده است که در ادامه آن را می‌خوانیم؛
برخی معتقدند کیفیت و محتوای منبرها نسبت به گذشته تفاوت کرده است. شما به عنوان سخنران پیشکسوت با این نظر موافقید؟
در پاسخ به این پرسش که کیفیت منابر در دهه‌های اخیر چه تغییراتی داشته است باید گفت کیفیت منابر بعد از انقلاب نسبت به گذشته بهتر شده است و باید هم اینگونه باشد زیرا سطح فرهنگ مردم در آن زمان و سطح آگاهی آنان پایین بود و امروز چون سطح دانش و آگاهی مردم بیشتر شده است سطح منبرها هم باید ارتقای یابد و این‌طور هم شده است.
البته منبری‌های ما باید از آیات قرآن بیشتر استفاده کنند؛ بنده با تجربه‌ای که در این زمینه دارم معتقدم محور باید آیات قرآن کریم و روایات باشد و اگر تاریخ هم می‌گوییم آن را به صورت درس‌هایی از تاریخ پیامبر(ص) و امام حسین(ع) بگوییم و مطابق با نیازها و ضرورت‌های زمانه. استفاده از آیات قرآن کریم و ارائه تفسیر و تبیین صحیح از آیات می‌تواند سطح معرفتی مردم را با توجه به اینکه قرآن معجزه جاودان الهی است به خوبی بالا ببرد به خصوص اینکه آیات مرتبط با واقعه عاشورا را هم بیشتر تبیین کنیم.
با توجه به این نکات مهمترین مباحثی که منبری‌ها باید در این مجالس مطرح کنند چه موضوعاتی باید باشد؟
اسلام جامع همه ابعاد زندگی بشر اعم از اقتصادی، سیاسی، خانوادگی، فرهنگی و ... است و یک سخنران باید به همه این ابعاد بپردازد نه اینکه هر سال چند محور اخلاقی و یا سیاسی را بگوییم و در سال بعد دوباره آن را تکرار کنیم؛ مثلا آیت‌الله جوادی آملی کتابی با عنوان مفاتیح الحیات دارند که این عنوان به معنای کلیدهای حیات است و حیات بشری هم چون ساحات و ابعاد مختلف دارد ایشان روایات و مطالب مرتبط با همه ابعاد حیات انسان را مورد بحث قرار داده‌اند و در سخنرانی‌های مرتبط با محرم و عاشورا هم باید این زاویه نگاه را اعمال کنیم و به همه جوانب بپردازیم. از جمله اینکه وظیفه مخاطبان ما نسبت به وضعیت محیط زیست، آلودگی هوا، حیوانات، درختان، نظم اجتماعی و ... چیست؟
کسانی که به مکه مشرف شده‌اند می‌دانند وقتی لباس احرام می‌پوشند ۲۴ مورد به فرد محرم حرام می‌شود از جمله حق ندارد شاخه درختی را بشکند و حق ندارد یک حیوان کوچک و یک حشره را بکشد زیرا آن‌ها هم حق حیات دارند؛ این مسئله تمرینی برای همه عرصه‌های زندگی و همه دوران‌ها است و خداوند در این ایام قصد دارد که حاجی را وادار به تمرین کند؛ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِی الْحَجِّ ۗ.
پس انسان نسبت به پرندگان و وحوش و گیاهان و حشرات و محیط زیست و آب و دریا و جنگل و ... وظیفه دارد و حق ندارد آن‌ها را از بین ببرد لذا منبرها هم می‌توانند فرصتی بسیار عالی برای بالا بردن آگاهی‌های اجتماعی مردم باشند و نباید صرفا به طرح مسائل سیاسی و گریه و سینه‌زنی بپردازیم.
گروهی از مداحان منبری‌ها از هر مطلبی برای رونق و گرم کردن جلسات حسینی استفاده می‌کنند. نظر شما چیست و شرع مقدس در این‌باره چه توصیه‌هایی دارد؟
به صورت کلی در پاسخ به این سؤال باید گفت خیر. ما تا جایی می‌توانیم از ابزار و وسایل مختلف برای شور دادن و گرم‌کردن مجالس عزاداری امام حسین(ع) استفاده کنیم که وهن اسلام و تشیع و امام حسین(ع) و اهل بیت(ع) نباشد؛ مثلا اصل گرفتن مجلس و عزاداری و گریه هم طبیعی است و هم بسیار مورد سفارش مؤکد در روایات بوده است؛ یا سینه‌زدن و زنجیر زدن گویای محبت ما به اهل بیت(ع) و خاندان ایشان است و ما با این کارها قصد داریم این سنت را به نسل‌های بعد هم منتقل کنیم ولی برخی کارها مانند قمه‌زدن هیچ توجیهی ندارد.
گاهی می‌بینیم یکسری آهنگ‌ها و موسیقی‌هایی در عزاداری استفاده می‌شود که با اصل مراسم عزاداری در تضاد و تنافی است؛ بنابراین کارهایی که زیبنده شان و جایگاه عاشورا و امام حسین(ع) است نباید انجام دهیم.
این همه مجلس در طول قرون مختلف توسط علما و بزرگان و اقشار مختلف مردم برپا شده و مجالس فاخری هم هست و هم در آن سخنرانی داریم و هم عزاداری و سینه‌زنی و باید همین روال سنتی و آزموده شده تداوم یابد و به بهانه نوآوری نباید در دام یکسری کارهای نادرست و ناشایست بیفتیم.
روضه و مقتل بخش مهم مجالس حسینی است. از طرفی گاهی بر منابر مسائلی مطرح می‌شود که بی سند است و حتی وهن حضرات معصومین است. چگونه باید از روضه استفاده کرد در حالی که حرف بی اعتبار هم بیان نکرد؟
روضه براساس منابع معتبر کم نیست و نیازی نیست که برای گرمی دادن به مجلس از هر تعبیری در روضه‌ها استفاده کنیم؛ متاسفانه گاهی روضه‌های دروغین آن هم در مجلسی که به نام امام حسین(ع) و شهدای کربلا برپاست شنیده می‌شود؛ دروغ از اساس حرام است و بدتر این است که در مجلس عزای امام حسین(ع) چنین کاری صورت بگیرد آن هم با این توجیه که قصد داریم مجلس را گرم کنیم. بهترین راه برای بیان روضه رجوع به کتب معتبر است؛ مثلا شهید مطهری از کتابی به نام طریق البکاء نام برده است که قبل از انقلاب خیلی مورد استفاده بود؛ این کتاب از ملاحسین کاشفی است که کتاب روضه را هم نوشته است؛ از دید شهید مطهری این فرد انسان باسوادی نبوده و مطالبی را با روایات تاریخی درست آمیخته است؛ ولی یکی از کتب معتبر منتهی الآمال شیخ عباس قمی است که شهید مطهری خیلی از این اثر تعریف کرده است.
کتاب دیگر سوگ‌نامه آل محمد(ص) است؛ کسانی که علم درایه و رجال می‌دانند کتبی را نوشته‌اند و ما هم با رجوع به این منابع می‌توانیم به روضه و مطالبی با اتقان بیشتر دست یابیم.
معیار و ملاک تشخیص حرف صحیح و غلط در منبر چیست و مردم در این زمینه چه وظیفه‌ای دارند؟
روایت‌شناسی خودش یک علم است و کسی می‌تواند این علم را فرابگیرد که در دانش رجال تجربه و تخصص داشته باشد و علم درایه بداند؛ مثلا ما ۳۰ نوع روایت داریم که یک فرد آشنا به علم درایه می‌تواند آن را تشخیص دهد؛ یک سری کتب توسط افرادی نوشته شده است که رجالی و اهل درایه الحدیث نبوده‌اند و تاریخ اسلام را هم به خوبی مطلع نیستند، بنابراین نباید به آنان رجوع کنیم و مطلب از آن ذکر کنیم. البته اینکه بگوییم روایات مرتبط با عزاداری، متواتر هستند؛ شاید درصد کمی واجد این ویژگی باشند.
از جمله کتبی که می‌توان برای این نوع مجالس توصیه کنیم، کبریت احمر نوشته شیخ محمدباقر آیتی است که به معیارهای درستی و نادرستی روضه‌ها و مطالب مرتبط با عزاداری پرداخته است. کتاب دیگر حماسه حسینی و آثار دیگر شهید مطهری است. کتاب دیگر لهوف سیدبن طاووس است که ترجمه هم شده است. تاریخ عاشورا اثر ابراهیم آیتی هم از دیگر آثار خوب در این زمینه است. مرحوم آیتی در تاریخ فرد قوی و زبده بود تا جایی که شهید مطهری گفته است وقتی آقای آیتی مطلبی تاریخی بگوید و بنویسد آنقدر برای من اعتبار دارد که خودم دیگر به تاریخ و منابع رجوع نمی‌کنم.
کتاب سوگ‌نامه آل محمد(ص) هم کتاب خوبی است که دارای منبع است و البته روایات و منابع آن همگی صحیح نیستند ولی خوب است. مادحین و شعرا هم خوب است که از روی این آثار شعر بگویند و شعر بخوانند و البته مقداری آب و تاب دادن هنری به روضه و عزا نامناسب نیست؛ مثلا وقتی آقای سلحشور فیلم حضرت یوسف(ع) را ساخت طبیعتا اگر می‌خواست فقط به اصل ماجرا بپردازد شاید به این شکل هنری و زیبا در نمی‌آمد و لازم است که مقداری تخیل وارد آن شود بدون اینکه وهن و توهینی در آن باشد. اینکه وقتی پدری می‌خواهد فرزند نوجوان و جوانش را به میدان جنگ بفرستد طبیعتا یکسری سخنان محزون بین آنان رد و بدل می‌شود یا وقتی بدن علی اکبر(ص) اربا اربا می‌شود صحنه‌های محزونی برای اطرافیان و پدر ایجاد می‌کند که همان زبان حال است و نباید خیلی سخت گرفت ولی برخی ابداعات مانند عروسی حضرت قاسم(ع) از اساس و ریشه غلط است و متاسفانه در سال‌های قبل به آن پرداخته می‌شد یا گفته شده است برخی زنان در کربلا نبودند ولی روضه برای آنان درست کرده‌اند.
بنابراین مردم وظیفه دارند که از روضه و منبر کسانی استفاده کنند که اهل مطالعه و علم هستند و نه کسی که به هر بهانه بخواهد فقط مجلس را گرم کند.
مسائل سیاسی چقدر باید در منابر مطرح شود؟
خدا رحمت کند، آیت‌الله فلسفی را که از منبری‌های به‌نام و شاید بتوان گفت تنها منبری شناخته شده و مشهور کشور بود؛ از امام خمینی(ره) نقل است که در مورد ایشان گفته است: سیف‌الاسلام. ایشان زمانی برای ما فن خطابه می‌گفت؛ ایشان تاکید داشت سراسر مجلس سخنرانی خود را به طرح مطالب سیاسی اختصاص ندهید و مطالب عمومی دیگر را بیان کنید و مطالب سیاسی نخودی درون آش باشد. بنابراین مسائل سیاسی مرتبط با تاریخ عاشورا و پیوند آن با مسائل روز خوب است ولی نباید همه وقت مجلس را به خود اختصاص دهد. ابتدای انقلاب بیشتر منبرها به دست کسانی افتاده بود که لباس شخصی بودند و برخی ابراز نگرانی می‌کردند ولی تجربه نشان داده است که منبر به جایگاه خودش برگشته است. آقای قرائتی هم همیشه تاکید دارند که نباید منبر ما فقط برای خنداندن باشد ولی خیلی خوب است که ما مطالب خود را طرح کنیم و از خنداندن هم برای استفاده بیشتر مخاطب بهره ببریم.
گفت‌وگو از علی فرج‌زاده
نظر شما