از دشت‌های سرسبز سلطانیه می‌گذرم. در ۱۵ کیلومتری شمال شرقی سلطانیه زنجان و ۵ کیلومتری روستای ویر، مشرف به یکی از این دشت‌ها صخره‌ای از جنس سنگ‌های تراش داده شده نظرم را جلب می‌کند، صخره‌ای که گویی قسمت‌هایی از آن را رنگ آجری و قسمت‌هایی را رنگ قهوه‌ای پاشیده‌اند، یکی از مشهورترین بناهای تاریخی سلطانیه را می‌گویم؛ قدمت این بنا به دوره پیش از اسلام باز می‌گردد یعنی زمانی که پیروان آیین مهرپرستی از این مکان به عنوان پرستشگاه استفاده می‌کردند. محوطه‌ای به شکل مستطیلی ناقص، به طول ۴۰۰ متر و عرض ۵۰ تا ۳۰۰ متر.

حالا مقابل محوطه‌ای صخره‌ای به نام معبد سنگی «داش کسن» یا «معبد اژدها» ‌ایستاده‌ام. درزبان ترکی «داش کسن» به معنای «سنگ تراش» است، برخی از مردمان محلی این منطقه، از این صخره سنگی با عنوان «شیرین و فرهاد» یاد می‌کنند به این دلیل که فرهاد به سنگ شکنی در افسانه‌ها شهرت داشته و برای رسیدن به عشق شیرین سنگ تراشی کرده است. اما در اصل چون این مکان یک معبد سنگ بوده که در حین تراشیدن آن توسط کارگران این نقوش زیبا کشف شده‌اند نام «داش کسن» را برای آن انتخاب کرده‌اند. معبد سنگی «داش کسن» زنجان از دوره‌ ایلخانیان به یادگار مانده است.

معبد «داش کسن» منحصربه فردترین بنای معماری صخره‌ای ایران است. این معبد از نظر نقشه و نقوش تزئینی یکی از با ارزش‌ترین نمونه‌ها در تاریخ معماری ایران است. هفت قرن پیش مغول‌ها و ایرنیان اینجا هنرنمایی کرده‌اند و یکی از با شکوه‌ترین آثار معماری صخره‌ای در ایران را خلق کرده‌اند. تلفیق دو معماری ایرانی و شرق دور منجر به ساخت یک بنای منحصر به فرد در دل این صخره شده است. تزئینات اسلامی از قبیل اسلیمی‌های زیبا و مقرنس‌های چشمنواز و قاب‌بندی های دقیق بخشی از هنرهای اسلامی است که جلوه‌ای پرشکوه به معبد بخشیده است

یک کارگاه سنگبری تاریخی

سنگ‌های برش داده شده نامنظم چهار گوش در سایزهای متفاوت تقریباً بزرگ که روی برخی از آن‌ها نقوشی کنده کاری شده است، این اثر تاریخی را شبیه یک کارگاه سنگبری سنتی زیبا کرده است وآثار به جای مانده از این معبد تاریخی حاکی از آن است که از پیشرفته‌ترین فناوری‌های سنگ‌تراشی با فلز موجود در۷۰۰ سال پیش در ساخت آن استفاده شده است.

گرچه گمانه زنی‌هایی وجود دارد که قرن‌ها قبل از حضور مغول‌ها در این مکان یک معبد وجود داشته، اما آثار و بقایای معبد سنگی باقیمانده قطعاً متعلق به دوران ایلخانیان است. برخی کارشناسان معتقدند که این معبد ۷۰۰ ساله در ابتدا قرار بوده محلی برای عبادت بوداییان مغول باشد اما پس از گرویدن فرمانروایان مغول به دین اسلام کار ساخت این معبد نیز نیمه کاره مانده و همان طاقچه‌های محراب مانند نیز یادگار همین چرخش مذهب است. هنوز هم آثار اتاقک‌ها و کنده کاری‌های زیبا در گوشه و کنار این معبد به چشم می‌خورد. محوطه مستطیل شکل معبد نیز به واسطه سنگ‌های درشت و حجاری شده به خوبی قابل تشخیص است.

از طرفی این تضاد دشت و صخره به حیرتم می‌آورد، یک سو را می‌نگرم که تا چشم کار می‌کند دشت است و سطح صاف و در این سو صخره‌ای که تا چشم کار می‌کند سنگ است و ارتفاع و هنر.

دانش جغرافیا، محور شکل‌دهی معبد

در معبد صخره‌ای داش کسن علاوه بر استفاده از فن پیشرفته زمان، زمین‌شناسی و معدن‌شناسی دو امر شناخته شده از دانش جغرافیایی طبیعی مورد توجه است و این دو امر در ادوار مختلف بیشتر به‌صورت منفرد مورد توجه و بهره‌برداری بوده و در آثار نادر معبد صخره‌ای داش کسن با هم به کار رفته است.

این مطلب ریشه در دانش گذشته ایران داشته و احتمالاً به دوره پیش از تاریخ راه پیدا می‌کند و نمونه بارز تاریخی آن آثار باقیمانده از حکومت ماد و هخامنشی در غرب کشور و نقش رستم و تخت جمشید در فارس بوده اما، فناوری به کار رفته در معبد داش کسن پیامد تکامل فنی سنگ تراشی با ابزار فلزی است.

گستره فعالیت سنگ تراشی در معبد صخره‌ای داش کسن در کل بر اساس یک خط تقارن طولی یافته و آنچه بر اساس کار هویدا شده نشان می‌دهد که هیچ‌گونه کاستی و یا اضافه‌ای هر نیمه بنا نسبت به نیمه دیگر ندارد و حاصل این عمل صراحت بر یک نقشه یا طرح از پیش تدوین شده و نظارت دقیق بر آن در طول مدت اجرای طرح است.

بخش عمده آثار فرهنگی باقیمانده از ادوار مختلف نشان از آموزه‌های دینی و باورهای مذهبی دارد که در طول عمر تاریخی یک قوم پدید می‌آید و به لحاظ ویژگی‌های خود فرهنگ، آن قوم یا جامعه را از دیگر فرهنگ‌ها متمایز می‌سازد.

دو اژدها در حصار

هفت قرن پیش مغول‌ها و ایرنیان اینجا هنرنمایی کرده‌اند و یکی از با شکوه‌ترین آثار معماری صخره‌ای در ایران را خلق کرده‌اند که در ساختش تقارن طولی در نظر بوده و این تقارن در همه بخش‌های معبد به چشم می‌خورد و جزیی از نمادهای اصلی معماری ایرانی محسوب می‌شود. تصویر دو اژدهای پیچ و تاب خورده در سمت راست و چپ این صخره آرام گرفته‌اند، این دو اژدها با هدف حفاظت، در جعبه‌های شیشه‌ای در حصارند. تصاویر اژدها به طول ۵ متر و عرض 5/1 متر بزرگ‌ترین نقوش تزئینی این معبد است. چند محراب اسلامی در دو سمت معبد و در کنار تصویر اژدها خودنمایی می‌کنند. دیگر نقوش تزئینی این معبد، طاقچه‌های فاخری است که در ضلع شرقی و غربی معبد در کنار نقوش اژدها کنده شده‌اند. این طاقچه‌ها مُقَرنَس‌های زیبایی دارد. همچنین نقوش اسلیمی که ماهرانه تراشیده شده‌اند با طرح‌های متنوع در آن دیده می‌شود.

معبد داش کسن دارای چندین ایوان و محوطه باستانی با نقوش برجسته و زیبا است که نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند.

این معبد که از نظر نقشه و نقوش تزئینی یکی از با ارزش‌ترین نمونه‌های معماری صخره‌ای در تاریخ معماری ایران است از چند نظر قابل تأمل و متفاوت از بسیاری از آثار و ابنیه تاریخی است؛ اول از این نظر که مغول‌ها در طول حضورشان در ایران مخرب بسیاری از آثار تاریخی بوده‌اند و در موارد بسیاری خسارت‌های جبران ناپذیری وارد کرده‌اند، در معبد داش کسن اما؛ هنر آفریده‌اند. سبک معماری آن تلفیقی از سبک معماری ایرانی و چینی-مغولی است. دومین دلیل را می‌توان تأثیر وجود یک بانو بنام «الجای» درساخت این بنا عنوان کرد، درآن زمان الجای خاتون خواهرسلطان محمد خدابنده پس از مرگ ارغون شاه مغول دستور داد که این بنا ساخته شود.

تلفیق دو معماری ایرانی و شرق دور

اینجا شبیه یک پروژه نیمه کاره است و هیچ‌گاه کار ساخت آن به اتمام نرسید و به احتمال زیاد دلیل آن تغییر گرایش مغول‌ها به اسلام بوده است، با این حال؛ تلفیق دو معماری ایرانی و شرق دور منجر به ساخت یک بنای منحصر به فرد در دل این صخره شد.

وجود تصویر اژدها از بارزترین عناصر موجود در این معبد است. در گذشته اژدها درفرهنگ ایران کاربرد خاصی نداشته و دراندیشه ایرانی از اژدها به عنوان نماد ظلم و ستم یاد می‌شده است و در هیچ بنای تاریخی در ایران به‌جز همین معبد از آن استفاده نشده است. استفاده از تصویر و کنده کاری اژدها در این صخره نشان دهنده رابطه ایران و شرق دور در آن زمان بوده و نوع حاکمیت و روابط ایران در قرن هفتم و هشتم هجری را نمایان می‌سازد. در مقابل اما؛ وجود اژدها که برای اهالی شرق دور شامل مغولستان، چین و... نماد خوشبختی، برکت و قدرت بوده است. می‌ توان نقش اژدهای داش کسن را از جمله چهره‌های بیرونی بخشی از جامعه قرن هفتم و هشتم قمری ایران تعبیر کرد.

صخره‌ای که گفته می‌شود از سنگ آن برای ساخت ارگ و گنبد سلطانیه نیز به کار گرفته شده است. این صخره مسخر شده در دشت‌های سلطانیه همچون نگینی ترکیب شده به طیف رنگی قهوه‌ای و آجری و مزین شده به مقرنس کاری‌های زیبا و نقوش اسلیمی می‌درخشد. تزئینات اسلامی از قبیل اسلیمی‌های زیبا و مقرنس‌های چشم نواز و قاب‌بندی‌های دقیق بخشی از هنرهای اسلامی است که جلوه‌ای پر شکوه به معبد بخشیده است.

اینجا باید با احتیاط قدم برداشت

به جرئت می‌توان گفت تفاوت‌های این مکان دیدنی با سایر اماکن تاریخی؛ مسطح نبودن زمین آن است، سنگ‌های برش داده شده بزرگ که هر یک با فاصله چند سانتی‌متری با دیگری قرار گرفته‌اند موجب شده تا اینجا با احتیاط قدم بردارم و در حالی که با احتیاط قدم بر می‌دارم در اشکال مختلف سنگ‌ها، نقوش، اسلیمی‌ها و... این مکان حیرت‌آور غرق شوم.

معبد تاریخی داش کسن از سمت شمال به دشت سلطانیه و بنای تاریخی آرامگاه سلطان محمد خدابنده اشراف دارد. این معبد در کنار شهر قدیم سلطانیه با گنبد رفیع آن، آرامگاه چلبی اوغلو و آرامگاه ملاحسن کاشی، در مجموع محور فرهنگی تاریخی سلطانیه را تشکیل می‌دهد.
 

خبرنگار: مریم محمدی 

عکاس: پوریا پاکیزه