میراث مکتوب ائمه اطهار(ع)، گنجینههایی هستند که گذر سالیان نه تنها از اعتبار آنها نکاسته که با مشاهده اثرات شگفت آنها و بهرهمندی از آموزههایشان، امروز بیشتر از گذشته به ارزش و اهمیت آنها پی بردهایم. دعاهایی که از این بزرگواران بهجا مانده، بخشی از میراث مکتوب شیعه است. دعاهایی که از رسول خدا(ص) تا امام علی(ع) تا حضرت قائم(عج) به مدد محدثان و علما به دست ما رسیده و همچنان با گذشت روزگار، چشمهای از شگفتیهای آنها بر ما روشن میشود. دعای جوشن صغیر یادگار گرانبهای امام موسی کاظم(ع) یکی از همین متون ارزشمند است که آشنایی ما با آن با شرح مقاومت مجاهدان پیوند خورده است.
یک سوغات معنوی از مقاومت
جنگ ۳۳روزه حزبالله لبنان و رژیم صهیونیستی در سال۱۳۸۵ و پیروزی قاطع حزبالله از جهات مختلفی قابل تأمل و بررسی است. یک جهت مهم، تحلیل جنگ از بُعد مسائل معنوی است. سرلشکر حاج قاسم سلیمانی از نقش معنویت در پیروزی حزبالله حکایت جالبی را نقل میکند. هنگامی که در تجهیزات جنگی و مسائل نظامی غلبه ظاهری با رژیم صهیونیستی بود و ظاهراً هیچ امیدی به شکست دشمن نبود، در ملاقاتی با فرمانده کل قوا، این مسئله مطرح میشود، اما ایشان با اطمینان میگویند در جنگ پیروز میشوید و برای این منظور دستور معنویای ارائه میدهند تا بهوسیله آن، دل مجاهدان مستحکم شود و زمینه دریافت کمک خداوند را فراهم کند. سرلشکر سلیمانی درباره این ملاقات میگوید:حضرت آیتالله خامنهای فرمودند «به اینها [رزمندگان] بگویید دعای جوشن صغیر بخوانند». در شیعه عموماً دعای جوشن کبیر معروف است و دعای جوشن صغیر حداقل در میان عموم مردم -غیر از خواص- معروف نیست. بعد آقا توضیحی هم دادند که یعنی ما تصور دیگری نکنیم در این موضوع که این دعای جوشن صغیر حالا مثلاً چیست؛ مثل بعضیها که میگویند این چهار تا قل هوالله را بخوان یا مثلاً این حمد را بخوان و موضوع حل است. آقا فرمودند: «این دعای جوشن صغیر حالت یک انسان مضطر است؛ انسانی که در یک اضطرار شدید است و میخواهد با خدا حرف بزند». (ناگفتههای جنگ ۳۳روزه در گفتوگوی اختصاصی با حاج قاسم سلیمانی، پایگاه اطلاعرسانی KHAMENEI.IR)
همانطور که گفته شد دعای جوشن صغیر از امام کاظم(ع) به شیعیان رسیده است. به همین مناسبت در ایام شهادت این امام بزرگوار سراغ این میراث معنوی رفتهایم تا بیشتر با مضامین و فضیلتهای آن آشنا شویم.
به شکرانه دفع دشمنان
آمده است که حسین بن علی معروف به شهید فخ، از نوادگان امام حسن(ع)، علیه حکومت ظالم بنیعباس قیام کرد. هادی عباسی او را به شهادت رسانید و سپس قصد داشت تهدیدکننده اصلی حکومت خود یعنی امام کاظم(ع) را از سر راه خود بردارد. این خبر توسط علیبن یقطین که از اصحاب خاص حضرت بود به ایشان رسید. خانواده و جمعی از یاران به امام(ع) گفتند خودتان را از چشم این ستمگر دور کنید و به زندگی مخفیانه رو آورید. امام(ع) رو به خانواده و اصحابش فرمود ترس را از خود دور کنید، با نخستین نامهای که از عراق میآید خبر مرگ هادی عباسی خواهد رسید. اصحاب از علت آن پرسیدند؛ امام(ع) فرمود: در خواب رسول خدا(ص) را دیدم و از دشمنان به ایشان شکایت کردم. پیامبر(ص) دستم را گرفت و فرمود «لحظاتی پیش خداوند، دشمنت را هلاک کرد، بنابراین شکر الهی را نیکو بجا آور». امام کاظم(ع) به شکرانه این خبر، رو به قبله کرده و دستها را به آسمان بلند کرد و این دعا را خواند. (مهج الدعوات و منهج العبادات، سیدبن طاووس، ص۲۱۸و۲۱۹) اصحاب، سخنان حضرت(ع) را نوشتند و این دعای امام کاظم(ع) به دعای جوشن صغیر معروف و در کتابهای معتبر حدیثی نقل شد. این دعا توسط ابنطاووس در مهجالدعوات، کفعمی در البلد الامین و علامه مجلسی در بحارالانوار و زادالمعاد نقل شده است. اگر بخواهید با متن این دعا آشنا شوید میتوانید سراغ مفاتیحالجنان بروید، زیرا شیخ عباس قمی نیز در مفاتیحالجنان دعای جوشن صغیر را بنابر نسخه بلدالامین، پس از دعای جوشن کبیر نقل کرده است. دعای جوشن صغیر، شامل ۱۹ بند است که در هر فقره، مشکلات و بلایایی که ممکن است به انسان برسد یادآوری شده است، سپس از خداوند که برطرفکننده آن خطرهاست شکرگزاری و در پایان هر فقره بر پیامبر(ص) و خاندانش صلوات فرستاده شده و از خداوند درخواست میشود انسان را در زمره شکرگزاران قرار دهد. (دانشنامه مجازی ویکی شیعه، مدخل دعای جوشن صغیر)
از شرح زندگی امام(ع) تا شمارش نعمتها
آمده است با خواندن این دعا ابتدا با زیست و زمانه امام(ع) و همچنین برخورد دشمنان با ایشان آشنا میشویم. امام کاظم(ع) در سه بند به شرح دشمنیها، تعدیها و حسدهایی که متوجهشان شده میپردازد؛ «خدایا چه بسیار دشمنی که شمشیر دشمنیاش را به روی من کشید و لبه تیغش را بر من تیز کرد و باریک کرد دُم برنده اسلحهاش را و زهرهای کشندهاش را برای من در هم آمیخت و تیرهای بیخطایش را به سوی من نشانه گرفت و چشم نگهبانش از من به خواب نرفت و بر آن است تا نهانی مرا در معرض امور ناخوشایند قرار دهد و به من بچشاند زهر جگرسوزش را». سپس از رحمت الهی سخن گفته که موجب برطرف شدن شر دشمنان شده است.
پس از این امام موسی کاظم(ع) در بند سوم و چهارم، نعمتها را به شکلی بسیار زیبا و شاعرانه معرفی کرده و در بندهای پس از آن، به صورت مقایسهای، داشتههای خود را ذکر میکند که آموزنده و در خور توجه است. با توجه به این مضامین، آیتالله محمدتقی مصباح یزدی معتقد است انسان به وسیله قرائت دعای جوشن صغیر به یاد نعمتهای خدا میافتد و شایسته است هفتهای یک بار یا ماهی یک بار این دعا خوانده شود. در حقیقت امام(ع) در این بندها ما را بهطور عملی با آداب شکر نعمتهای الهی آشنا میکند تا بیاموزیم چگونه نعمتهای الهی را که خداوند در زندگی به ما مرحمت کرده، مرور و سپاسگزارانه از آنها یاد کنیم. امام موسی کاظم(ع) در این دعا همچنین از این پشتیبانیهای رحیمانه خداوند در موقعیتهای سخت سخن میگوید. جملاتی در این دعا وجود دارد که نمایش قدرت ایمان و توکل امام موسی کاظم(ع) است: «فنادیتک یا الهی... واثِقاً بِسُرْعَهِ اِجابَتِک مُتَوَکلاً عَلی ما لَمْ اَزَلْ اَتَعَرَّفُهُ مِنْ حُسْنِ دِفاعِک عالِماً اَنَّهُ لا یضْطَهَدُ مَنْ اَوی اِلی ظِلِّ کنَفِک؛ من در حالی تو را خواندم که به سرعت اجابت تو اطمینان محکم دارم و بر آنچه از خوبی دفاعت همیشه میشناختم، توکل کردم درحالیکه میدانم کسی که به سایه حمایت تو پناه برد، مورد آزار نخواهد بود».
شرح حال آنها که در رنجاند
در ادامه دعا از شرح احوال امام(ع) خارج شده و ایشان در بند چهارم و پنجم، نعمتهایی را که خداوند از لطفش به بندگان ارزانی داشته و دشواریها و بلاهایی را که از آنها دفع کرده، بیان میکند. بخش دیگر این دعا که شامل بندهای ششم تا هفدهم است با عبارت «إِلهی وَکمْ مِنْ عَبْدٍ أَمْسی وَاَصْبَحَ» شروع میشود. در این فرازها امام(ع) همچون سخنور و آموزگار هوشمندی به ترسیم چند موقعیت دشوار انسانی پرداخته و با استفاده از روش مقایسه، نعمتهایی را که از آن برخوردار هستند، همچون عافیت، امنیت، توانمندی، آزادی و ... مرور میکند. بهطور مثال در یکی از این نمونهها به شرح احوال انسانی در حال مرگ و در تصویری دیگر به شرح احوال بندهای میپردازد که درگیر بیماری و درد است. تصویر دیگر، تصویر انسانی است که در شرایط جنگ و محاصره دشمن قرار دارد؛ امام(ع) در ادامه به شرح شرایط دشوار دیگری چون فقر و اسارت نیز میپردازد و باز با مقایسه شرایط دشوار آن انسان، نعمتهایی که خداوند به او بخشیده را شکر میگوید. پس از آن در فرازی چشمگیر، از سجده شکر سخن گفته و دعا را اینگونه به پایان میبرد: «سجده کرد روی خوارم برای ذات عزیز بزرگت، سجده کرد روی فرسوده فانیام برای ذات همیشگی و ماندگارت، سجده کرد روی پیوسته به تهیدستیام برای ذات بینیاز بزرگت، سجده کرد رویم، گوشم، چشمم، گوشتم، خونم، پوستم و استخوانم و همه آنچه زمین از بار وجود من برداشته در برابر پروردگار جهانیان» و آنگاه از خداوند در امان ماندن از شر دشمن را تقاضا میکند.
دعایی که امیدبخش شد
خواندن این دعا در مواقع احساس خطر از ناحیه دشمن، توسط علما بسیار سفارش شده است. همانطور که در ابتدا ذکر شد رزمندگان حزبالله در جنگ ۳۳روزه پس از توصیه حضرت آیتالله خامنهای به خواندن این دعا اهتمام ورزیدند و ثمره دعای جوشن صغیر را در صحنه عمل تجربه کردند. سرلشکر سلیمانی درباره اثر ترویج این دعا در آن ایام چنین میگوید: مسئله دعای جوشن صغیر رایج شد؛ چون این دعا مفاهیم ارزنده عرفانی، معنوی و عبودی دارد و شاید بتوان گفت جزو بهترین دعاهای مفاتیح است. انتشار این دعا وسعت پیدا کرد و تلویزیون المنار بهشکل مرتب آن را با یک صوت زیبا و حزین پخش میکرد. حتی در میان مسیحیان هم این دعا را میخواندند. چون دعا، دعای الهی است، عرفانی است و متعلق به یک طایفه نیست. یعنی هر کسی که عبودیت و تعبد داشته باشد، به قدرت الهی و به خداوند سبحان اعتقاد داشته باشد، این دعا در او اثر میگذارد؛ لذا این پیام خیلی مؤثر بود و شروعی شد برای یک تحرک دیگر و میتوان گفت خون تازهای در وجود حزبالله دمید تا حزبالله با یک امید بیشتری و اعتمادبهنفس بیشتری وارد معرکه با دشمن شد. (ناگفتههای جنگ ۳۳روزه در گفتوگوی اختصاصی با حاج قاسم سلیمانی، پایگاه اطلاعرسانی KHAMENEI.IR)
خبرنگار: آزاده خلیلی
نظر شما