«101 مرتبه آیه... را بخوانید؛ دعای مشکل‌گشای قوی است؛ برای جلب محبت، فلان آیه را 10بار بخوانید؛ سپیده‌دم سوره... را هفت مرتبه بخوانید از تنگدستی حفظ خواهید شد...» و هزاران هزار شیوه تکرار اذکار و آیات قرآن که در سبک جدید زندگی و نوع تازه دینداری در فضای مجازی دیده و توصیه می‌شود. تکرار اذکاری که به گواه صفحات معرفی کننده‌شان، همچون گنج‌هایی گرانبها قدرت اعجاز عجیبی در ایجاد آرامش، شادی، نشاط و حیات دارند.

این در حالی است که همه ایمان داریم قرآن مجید به عنوان کتاب آسمانی و معجزه جاوید پیامبر اسلام(ص)، کتابی برای هدایت بشر به سرمنزل مقصود است و گذشته از بحث اساسی‌تر تعمق در قرآن، خواندن و تلاوت این کتاب الهی فضائل، آثار و فواید دنیایی و آخرتی فراوانی دارد. باروری ایمان، تخفیف گناهان، درمان بیماری‌های روحی و روانی، عمر با برکت، استجابت دعا، صفای خانه، رفع غم و اندوه، پیمودن درجات کمال و ترقی‌بخشی از پاداش‌های تلاوت این کتاب آسمانی است. اما سؤال اینجاست آیا این اذکار و تکرار چندین و چند باره آن‌ها به تنهایی معجزه می‌کنند؟

آنچه در ادامه می‌خوانید گفت‌وگوی ما با حجت‌الاسلام دکتر سید محسن شریفی، عضو هیئت علمی دانشگاه قم در مورد تفاوت توکل به خداوند با دعا به‌عنوان سنت‌های دینی در فضای حقیقی و مجازی است.

فضای مجازی کمکی به دینداری جامعه نمی‌کند

دکتر شریفی با بیان اینکه امروزه دین در حوزه فضای مجازی به شکل شبکه‌محور تبلیغ می‌شود، توضیح می‌دهد: این شبکه‌محور بودن، بر اساس انتخاب اعضا بوده و در چنین فضایی فرد با افرادی که همفکر و هم‌سلیقه خودش هستند، ارتباط می‌گیرد. در این فضا نوعی خاص از دینداری تبلیغ می‌شود که اساساً انگیزه دینی حقیقی در این‌گونه ارتباط وجود ندارد و یا از مسیر حقیقی دین منحرف شده است. به باور همه، ارائه این‌گونه قرائت‌های مختلف دینی در فضای مجازی بیش از هر چیز به دلیل جذاب بودن و جلب‌نظر دنبال‌کننده است و ارائه راهکار دینی برای حل مشکل مردم در آن اولویتی ندارد.

ایشان تصریح می‌کند: به نظر می‌رسد در سال‌های آینده این روند به مرور بیشتر نیز می‌شود که این مهم باید توسط کارشناسان مربوط، طرح و بررسی شود، اما آنچه مسلم است در حال حاضر در فضای مجازی دچار بحران هویت هستیم و افراد با نقاب‌های گوناگون ظاهر شده و سخنانی مطرح می‌کنند که نه تنها موجب دینداری جامعه نمی‌شود و کمکی به ارائه سبک زندگی دینی نمی‌کند، بلکه سبب گسترش درگیری و ایجاد قرائت‌های مختلف از دین می‌شود. روشن است در چنین فضایی مردم نمی‌توانند از گرفتار شدن در بیراهه در امان باشند، به‌ویژه که در بیشتر این‌گونه تبلیغات با استفاده از الفاظ، اصطلاحات و نشانه‌های دینی، مطالبی مطرح می‌شود و افراد به گمان دستیابی به گوهر دین، به آن می‌پیوندند.

استفاده از دین برای کسب مخاطب

عضو هیئت علمی دانشگاه قم بیان می‌کند: در این میان حضور نداشتن جدی و یا خلأ حضور افراد متولی و متخصص در امر دین، سبب شده افراد غیرآگاه در این حوزه سکاندار شوند و با تکیه بر ویژگی‌های فضای مجازی به جولان در این عرصه بپردازند. ذکر میانبرهایی برای دعا یا تکرار چندین و چند باره بخشی از آیات، نمونه‌هایی از این کارهاست. از طرفی در فضای مجازی دارایی هر فرد با فزونی دنبال‌کننده ارتباط مستقیم دارد، چرا که از این طریق می‌توان به ثروت و درآمد دست پیدا کرد. همین مطلب موجب شده بیشترین انگیزه در کسب مخاطبان و دنبال‌کننده باشد و فعالیت‌های صورت گرفته نیز در راستای جذب مخاطب به این شکل دنبال شود. به همین دلیل دین و مسائل مرتبط با دینداری نیز در این عرصه و به قصد کسب دنبال‌کننده بیشتر مورد توجه قرار گرفته و فضایی برای ارائه دین با زبان جدید به قصد کسب مخاطب ایجاد شده است.

دکتر شریفی در ادامه می‌گوید: تردیدی نیست در برخی دستورات دینی بر آثار دینداری و حتی استفاده از دعا و اذکار مخصوص برای رسیدن به زندگی مطلوب تأکید شده و از منظر دینی این مطلب قابل پذیرش است. با این همه، این امر به این معنا نیست که هر کسی می‌تواند برای حل مشکلات مردم نسخه‌ای از کسب انرژی و یا دعا و ذکر ارائه دهد، چرا که در دین اسلام هر راهکار دینی باید مستند به منابع متقن و معتبر باشد. به بیان دیگر، دارای سند و مستند به کتاب الهی و یا سنن نبوی باشد، چنان‌که در قرآن کریم گزارش‌های زیبایی از برخی دعاهای پیامبران در وقت ابتلا به مشکلات و گرفتاری‌ها نقل شده که مستند است.

حقیقت توکل از منظر امام رضا(ع)

این استاد حوزه و دانشگاه به برخی از این موارد اشاره و عنوان می‌کند: در قرآن کریم آیاتی هستند که در آن‌ها خدای سبحان چگونگی دعا کردن را آموزش می‌دهد. چنان‌که در آیه80 سوره اسرا خطاب به پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «وَقُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَأَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ» و یا در آیه 118 سوره مؤمنون «وَقُلْ رَبِّ اغْفِرْ وَارْحَمْ وَأَنْتَ خَیْرُ الرَّاحِمِینَ» و یا آیه 24 سوره اسرا «وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا کَمَا رَبَّیَانِی صَغِیرا»؛ در این موارد با تعبیر «قل رب» عبارت دعا را عیناً آموزش و تعلیم می‌دهد و از پیامبر(ص) و مؤمنان می‌خواهد این‌گونه دعا کنند. با توجه به آنچه گفته شد وقتی خدای متعال شیوه دعا و متن دعا را به فرستاده خود و مؤمنان آموزش می‌دهد، نمی‌توان پذیرفت افرادی با شیوه‌های ابداعی خود و بدون ارائه مستند دینی بخواهند راهی برای دینداری ارائه دهند. این دست رفتارها به‌تدریج موجب تهی شدن باورهای دینی از هسته معرفتی شده و چون اعتبار و استناد لازم را ندارد، تنها پوسته‌ای از دینداری ارائه می‌شود که در مواجهه با واقعیت می‌شکند و پوکی و پوچی آن نمایان می‌شود.

ایشان در پاسخ به این پرسش که در فضای حقیقی توکل و ایمان قلبی به خداوند چگونه میسر می‌شود، توضیح می‌دهد: یکی از مهم‌ترین فضائل مؤمنان که در فرهنگ اسلامی به آن توجه زیادی شده و حتی از مشخصه بارز مؤمنان دانسته شده، توکل بر خداوند متعال است، به‌طوری که در قرآن کریم توکل به خدا از ویژگی‌های برجستۀ مؤمنان شمرده شده است. این مهم در روایات و دستورات دینی اسلام نیز به‌صراحت آمده و از توکل به عنوان یکی از لوازم جدایی‌ناپذیر مومنان یاد شده است. می‌دانیم همان‌گونه که ایمان دارای مراتب است توکل مؤمنان نیز دارای مراتبی است و هر گاه ایمان فرد در بالاترین درجه خود باشد، توکل نیز در بالاترین درجه خواهد بود؛ پس ارتباط مستقیمی میان توکل و ایمان در افراد وجود دارد.

دکتر شریفی در پایان به روایتی از امام رضا(ع) اشاره کرده و می‌گوید: در بحارالانوار در حدیثی آمده، شخصی از امام رضا(ع) حد و مرز توکل را سؤال می‌کند و امام(ع) در پاسخ می‌فرماید: «توکل آن است با اتکا به خدا از هیچ کس نترسی». بی‌تردید نترسیدن و خودباوری از لوازم و آثار توکل است که در این روایت به آن تصریح شده است. انسان‌های متوکل که همان مؤمنان باشند نه تنها امید به خدا و قدرت او دارند بلکه به دلیل همین توکل، از کسی جز خدای سبحان نمی‌ترسند، زیرا باور دارند همه مخلوق پروردگار هستند و هیچ چیز و هیچ کس بدون قدرت و اذن الهی نمی‌تواند تأثیری بر دیگری داشته باشد. با بررسی آثار توکل در قرآن و روایات می‌توان به این نتیجه رسید که توکل به خدا و اعتماد به خالق جهان دارای آثاری است که اگر به آن‌ها توجه داشته باشیم، زندگی بهتری خواهیم داشت. برخی از این آثار عبارت‌اند از شجاعت و قدرت تصمیم‌گیری، زیرا هر که به خدا توکل کند، مغلوب نمی‌شود. کار و فعالیت پرتلاش خواهد داشت زیرا با توکل بیشتر، کار و تلاش خواهد داشت و امید بیشتری به کسب نتیجه دارد. آرامش روحی و روانی و نداشتن نگرانی از حوادث روزگار از آثار توکل است و کسی که به خدای سبحان اتکال دارد، از دیگران و حوادثی که ممکن است در زندگی او رخ دهد، نگرانی به خود راه نمی‌دهد و به آرامشی که نیاز دارد، دست پیدا می‌کند.