حجت‌الاسلام دکتر رامین گلمکانی، استادیار عضو هیئت علمی گروه فلسفه اسلامی دانشگاه علوم اسلامی رضوی

از آنجایی که قرآن کتاب هدایت جهانی برای همه انسان‌ها، در همه زمان‌ها و مکان‌هاست بر آنیم در سلسله یادداشت‌هایی سوره حمد را با نگاهی جدید تفسیر کنیم. بخش سوم این توضیحات را در ادامه می‌خوانید.

حدیثی درباره اهمیت انس با قرآن

«هرگاه در زندگی دچار فتنه‌هایی شدید که چون شب تاریک پیش پای زندگی‌تان را ظلمانی کرد، بر شما باد تمسک به قرآن که به درگاه خدا شفیعی است که شفاعتش پذیرفته می‌شود، گفتار بهت‌آوری است منطقی، کتابی است که هر کس آن را پیش رو قرار دهد و بر اساس راهنمایی‌های او قدم بردارد، این قرآن وی را به سوی بهشت راه می‌نماید و کسی که آن را پشت سر بیندازد، باز همین قرآن از پشت سر، او را به‌طرف دوزخ می‌راند. قرآن دلیلی است که به بهترین راه دلالت می‌کند، کتابی است که در آن، حق از باطل جدا شده و از معارف حقه آنچه قبلاً در عقل با نقل بدون بیان بوده بیان شده و آنچه نبوده آورده شده. قرآن فاصل و جداساز حق از باطل است، نه شوخی، کتابی است دارای ظاهری و باطنی؛ ظاهرش حکم و باطنش علم است، ظاهرش بسیار زیبا و باطنش عمیق است، حدودی دارد و حدودش نیز دارای حدودی است، عجایب آن شمردنی و غرایبش کهنه شدنی نیست.

در قرآن چراغ‌هایی از هدایت و مناری از حکمت است، برای هر نکته‌سنج عارف، راهنمای معرفت است، پس هر صاحب بصیرت را سزد که برای درک معارف آن چشم بصیرت خود باز کند و نکته‌سنجی را به نهایت رساند. نجات‌دهنده هر کسی است که عملی نکوهیده داشته باشد و رهایی‌بخش هر کسی است که هیچ راه نجاتی ندارد». (الکافی ج ۲، ص ۵۹۸)

سوره حمد، اولین سوره قرآن بوده و در مکی و مدنی بودنش اختلاف است. برخی می‌گویند به دلیل اهمیتش دو بار نازل شده، یک بار در مکه و یک بار در مدینه.

روایاتی داریم که می‌گویند سوره حمد اولین سوره‌ای است که به‌طور کامل بر پیامبر(ص) نازل شد، حتی پیش از علق و قلم. آیات قرآن به ترتیب نازل نشده‌اند، بلکه هر آیه‌ای به مناسبتی نازل شده و پیامبر(ص) تعیین می‌کردند که هر آیه‌ای در کدام سوره قرار گیرد. البته آیات بعضی سوره‌ها مثل سوره حمد به‌طور کامل و پشت سر هم نازل شده‌اند. 

اسامی مختلف سوره حمد

بیش از 20نام برای سوره حمد ذکر شده که مشهورترین آن‌ها عبارت است از:

الف. فاتحة الکتاب: چون قرآن و نماز با آن شروع می‌شود و فاتحه یعنی گشاینده.

ب. اُمّ الکتاب: چون بر سایر سوره‌های قرآن مقدم بوده و عصاره مطالب همه سوره‌های بعدی است.

ج. سبع المثانی: هفت‌گانه دوتایی. سبع اشاره به آن است که هفت آیه دارد و مثانی اشاره دارد به اینکه یا دو بار نازل شده یا دوبار در نماز خوانده می‌شود یا برخی آیاتش با آیات دیگرش تفسیر می‌شود.

این نام در آیه ۸۷ سوره حجر آمده است که می‌فرماید: «وَلَقَدْ آتَیْنَاک سَبْعًا مِّنَ الْمَثَانِی وَالْقُرْآنَ الْعَظِیمَ» (ﻭ ﺑﻪ ﺭﺍﺳتی ﻣﺎ ﺍﺯ ﻣﻴﺎﻥ ﺁﻳﺎﺕ ﻗﺮﺁﻥ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺩﺍﺭﻧﺪ ﺳﻮﺭﻩ‌ﺍی ﺭﺍ ﺑﺎ ﻫﻔﺖ ﺁﻳﻪ [ﺳﻮﺭﻩ ﺣﻤﺪ] ﺑﻪ ﺗﻮ ﻋﻄﺎ ﻛﺮﺩﻳﻢ ﻭ ﺍﻳﻦ ﻗﺮﺁﻥ ﺑﺎ ﻋﻈﻤﺖ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺩﺍﺩﻳﻢ).

د. حمد: چون با کلمه حمد آغاز می‌شود.

ه. شفا: چون پیامبر اکرم(ص) فرمود: فاتحة الکتاب شفا برای هر درد و بیماری است به جز مرگ. (مجمع البیان ۱/ ۸۷)

ثواب تلاوت سوره حمد

پیامبر اکرم(ص) فرمود: هر کس فاتحه الکتاب را بخواند مثل این است دو سوم قرآن را تلاوت کرده؛ یعنی ثواب هر بار خواندن سوره حمد برابر با خواندن دو سوم قرآن و براساس برخی روایات برابر با کل قرآن است.

بعد از بسم الله الرحمن الرحیم از نظر حکمت نظری آیه «الحمدلله رب العالمین» و از نظر حکمت عملی آیه «ایاک نعبد و ایاک نستعین» از مهم‌ترین آیات این سوره هستند.

اهمیت سوره حمد

از آنجا که سوره حمد عصاره قرآن است و خطوط کلی معارف دین از مبدأ تا معاد در آن آمده، اهمیت بسیاری دارد. خطوط کلی معارف در سوره حمد عبارت‌اند از:

اولاً. معارف قرآن سه بخش اصلی دارد:

الف. توحید شامل توحید ذاتی، صفاتی، افعالی و عبادی

ب. معاد

ج. آنچه بین مبدأ و معاد است که ناظر به هدایت و ضلالت و مربوط به وحی و رسالت و دین است.

ثانیاً. سوره حمد عصاره و خلاصه قرآن بوده و دارای این بخش‌هاست؛ آموزش خداوند به بنده‌اش در راه سلوک و قرب الی الله و شیوه نجوا و درخواست و اظهار بندگی. این سوره سه محور اصلی دارد:

الف. حمد که با عبارت «الحمد لله رب العالمین» بیان می‌شود.

ب. اخلاص که با «ایاک نعبد و ایاک نستعین» اظهار می‌شود.

ج. دعا که با جمله «اهدنا الصراط المستقیم صراط الذین انعمت علیهم غیر المغضوب علیهم و لا الضالین» خواسته می‌شود.

به تعبیر شیخ بهایی همه مراتب حمد و ستایش خداوند در سوره حمد وجود دارد.

الف. الحمدلله که حمد محبانه و عاشقانه است، فارغ از اینکه به انسان نعمتی داشته باشد یا نداشته باشد.

ب. الحمد لله رب العالمین که حمد شاکرانه است به نیت آنچه نصیب انسان شده است.

ج. الحمد لله رب العالمین الرحمن الرحیم، حمد تاجرانه به نیت ثواب.

د. الحمد لله رب العالمین الرحمن الرحیم مالک یوم الدین، حمد بردگانه که به نیت خوف از عذاب الهی است. (مفتاح الفلاح۱/۱۹)

این چهار مرتبه، برداشت از احادیث اهل‌بیت(ع) است که فرموده‌اند: عبادت عبادت‌کنندگان سه گونه است؛ گروهی به انگیزه خوف از عقاب، خدا را عبادت می‌کنند که این عبادت و اطاعت بردگان است. گروه دیگری برای رسیدن به ثواب، خدا را عبادت می‌کنند که این هم عبادت اجیرها و مزدگیرندگان است و گروه سومی هستند که به‌خاطر عشق و محبت معبود، او را عبادت می‌کنند که این عبادت آزادمردان و بهترین نوع عبادت است.

بر اساس حدیث قدسی که در مقام تعلیم و آموزش ادب حمد و ستایش خداوند و شیوه اظهار بندگی است، سوره حمد بین خداوند و عبد سالک الی الله تقسیم شده است؛ یعنی ۵ آیه اول از آنِ خداوند و دو آیه آخر که دعاست از آنِ بنده است. قَسَمْتُ فَاتِحَةَ اَلْکتَابِ بَیْنِی وَ بَیْنَ عَبْدِی فَنِصْفُهَا لِی وَ نِصْفُهَا لِعَبْدِی وَ لِعَبْدِی مَا سَأَلَ. (نور الثقلین ۱/۴)