از جانگدازترین صفحات کتاب جانکاه کربلا، شهادت نازدانه امام حسین(ع) حضرت رقیه(س) است، دختر خردسالی که در عزاداری بر مصائب پدر، کنج خرابه شام به شهادت رسید و هنوز ناله‌هایش برای سر بریده پدر به گوش آزادگان عالم می‌رسد. باوجود تصریحاتی که منابع مهم بر آن وجود مقدس دارند، برخی به دلایلی، حضور آن حضرت(س) در کربلا را رد کرده‌اند؛ در بررسی این مسئله و نیز ادله وجود این دختر خردسال سیدالشهدا(ع) در کربلا و مصائبی که بر وی رفته با حجت‌الاسلام عبدالکریم پاک‌نیا، استاد سطوح عالی حوزه علمیه، محقق و مؤلف تاریخ اسلام و صاحب آثار متعدد درباره سیره اهل بیت(ع) گفت‌وگو کرده‌ایم که مرور می‌شود.

گزارش‌های تاریخی درباره واقعه کربلا درزمینه وجود مقدس حضرت رقیه(س) چه تصریح و اشاراتی دارند؟

همان گونه که مستحضر هستید منابع ما درباره حضرت رقیه(س) شفاف و واضح نیستند. در این منابع از قرن‌های ششم و هفتم به بعد به نام حضرت رقیه(س) اشاره شده است، از این رو این سؤال مطرح می‌شود که چرا در گذشته نامی از ‌ایشان تا پیش از کتاب «کامل بهائی» مرحوم عمادالدین طبری در تاریخ نبوده است. البته ما معتقدیم همان طور که حضرت رقیه(س) در زمان ما شناخته شده هستند، نمی‌شود ‌ایشان را از تاریخ کربلا جدا دانست، بنابراین شاید به دلیل اندک بودن امکانات نگارش در آن زمان با توجه به تأثیرگذاری فراوان واقعه عاشورا این اتفاق رخ داده است. همان‌گونه که در دوران کنونی، رژیم اسرائیل بحث کودک‌کشی را سانسور می‌کند، بعید نیست بنی‌امیه نیز چنین اختناقی را در پیش گرفته باشد و به این خاطر تا قرن ششم نام‌ ایشان در منابع مشاهده نمی‌شود. همچنین این امکان نیز وجود دارد که به خاطر همنام بودن یا نبود امکانات، تاریخ‌نویسان نتوانستند نام ‌ایشان را بیان کنند. با همه این‌ها شواهدی در دسترس است که نشان می‌دهد حضرت رقیه(س) در واقعه عاشورا نقش مهمی ایفا کرده است.

چه شواهدی به نقش‌آفرینی حضرت رقیه(س) در کربلا تصریح دارند و اعتبار و اتقان این منابع چقدر است؟

یکی از این شواهد، تصریح سید بن طاووس، یکی از مهم‌ترین مقتل‌نویسان تاریخ است. ‌ایشان روایتی نقل می‌کند که در آن به نام حضرت رقیه(س) اشاره شده است، آنجایی که حضرت سیدالشهدا(ع) خواهران خود را صدا می‌زنند، نام ‌ایشان را نیز به زبان می‌آورند. سید بن طاووس می‌گوید: امام حسین(ع) در آن روز می‌گویند یا اختی یا ‌ام‌الکلثوم و انتِ یا زینب و انتِ یا رقیه. پس از آنکه این عبارت بررسی می‌شود، درمی‌یابند به غیر از آن حضرت(س)، هیچ همنام دیگری در میان خواهران و دختران امام حسین(ع) وجود نداشته است. پس از آن در کتاب «کامل بهایی» روایت خرابه شام به‌طور مفصل نقل شده است که مرحوم محدث قمی، تاریخ‌نویس صاحبنام تاریخ اسلام نیز از آن برداشت کرده است. شاهد دیگری که در این باب وجود دارد، ماجرای صحبت کردن حضرت زینب(س) با سر مبارک امام حسین(ع) در کوفه است که در آنجا حضرت زینب(س) در شعری که منتسب به ‌ایشان است، می‌فرماید: «برادر اگر با من صحبت نمی‌کنی با دختر کوچکت صحبت کن» که بررسی‌ها نشان می‌دهد مراد از این دختر کوچک، همان حضرت رقیه(س) بوده است.

منبع این سخن و شعر حضرت زینب(س) که به وجود مقدس حضرت رقیه(س) تصریح دارد، چیست؟

در کتاب بحارالانوار مرحوم علامه مجلسی، جلد ۴۵، صفحه ۱۱۵ این شعر آمده است. شاهد بعدی شخصی به نام سیف بن عمیره نخعی کوفی در دوران امام صادق(ع) است. وی از راویان برجسته و مشهور شیعی بود که بزرگانی همچون شیخ طوسی یا نجاشی او را راوی مورد اعتمادی دانسته‌اند. وی شعری را درباره واقعه عاشورا نقل کرده که نام حضرت رقیه(س) در آن دو بار آمده است. این شعر در کتاب «المُنْتَخَب فی جَمْعِ المَراثی وَ الْخُطَب» توسط مرحوم فخرالدین طریحی نیز نقل شده است.

درباره نخستین منبع که به وجود مقدس حضرت رقیه(س) اشاره کرده بیشتر توضیح دهید، کیفیت بیان حضور ‌ایشان در کربلا در این منبع چیست؟

این منبع قدیمی کتاب «کامل بهایی» نوشته عمادالدین طبری در قرن ششم است. نگارش این کتاب در سال ۶۷۵ هجری قمری و در عصر خواجه نصیرالدین طوسی به پایان رسیده است. وی می‌نویسد زمانی که خاندان عصمت و طهارت در اسارت به سر می‌بردند، داستان سرهای بریده و دیگر مصائب را از دختران کوچک پوشیده نگه داشتند و شهادت امام حسین(ع) را نیز برای دختر ‌ایشان نقل نکردند تا اینکه شبی حضرت رقیه(س) آن نازدانه از خواب بیدار شد و پدر خود را صدا کرد، چون پس از دلداری آرام نشد (برخی از روضه‌های معروف از همین جا نشأت می‌گیرد) یزید از خواب بیدار می‌شود و دستور می‌دهد سر مبارک را نزد دختر ببرند و به او بگویند این سر پدر تو است.

در دوران معاصر آیا تشکیکی درخصوص وجود مقدس حضرت رقیه(س) وجود دارد؟

در دوران معاصر افرادی که مطالب را از اسناد دست اول برداشت می‌کنند، وجود آن حضرت(س) را انکار می‌کنند اما در کتاب‌هایی در عصر کنونی یا نزدیک به این عصر ازجمله معالی السبطین، منتهی الامال محدث قمی، نفس المهموم شیخ عباس قمی، الدمعه الساکبه مرحوم بهبهانی، منتخب التواریخ، الریاحین الشریعه و... به وجود حضرت رقیه(س) اشاره کرده‌اند.

درباره بارگاه حضرت رقیه(س) در شام و انتساب این بارگاه به ‌ایشان در تاریخ با چه کیفیتی بیان شده است؟

آن گونه که در منابع ما آمده، ظاهراً این بارگاه در مکانی بنا شده که نزدیک کاخ یزید بوده، چرا که حضرت(س) در آنجا به شهادت رسیده بودند و به مرور زمان این بارگاه به دلیل تأثیرگذاری داستان‌ایشان در کربلا نزد مردم توسعه یافت، حتی روضه حضرت رقیه(س) یکی از سوزناک‌ترین روضه‌هاست. یکی از دلایلی که در قرون ابتدایی کمتر از بارگاه ‌ایشان سخن به میان آمده، دردناک و سوزناک بودن داستان حضرت بوده تا جایی که حماسه عاشورا را همانند قصه حضرت علی اصغر(ع) برجسته‌تر کرده است.

آیا توسلات به حضرت رقیه(س) می‌تواند مؤید حضور حضرت(س) در واقعه کربلا باشد؟ همچنین آیا تصریحاتی درباره کرامات و عنایت ‌ایشان داریم؟

بله، یکی از دلایلی که وجود شخصیتی به نام حضرت رقیه(س) را در کربلا تأیید می‌کند، همین کرامات‌ ایشان است؛ حتی بزرگانی از مراجع عظام ما نیز بر این کرامات اشاره کرده‌اند. همچنین در جایی خواندم حدود ۱۵۰ اثر مربوط به حضرت رقیه(س) تألیف شده که بخشی از آن‌ها کرامات ‌ایشان است که برای مردم اتفاق افتاده است؛ بنابراین یکی از نشانه‌های تأثیرگذاری حضرت رقیه(س) و بارگاه ‌ایشان همین کرامات است.

یکی از این کتاب‌ها «ستاره درخشان شام» با قلم علی ربانی خلخالی است، ‌ایشان در این کتاب منابع معتبرِ متعددی را معرفی کرده‌اند. در بخشی از این کتاب به حضرت رقیه(س) و فرزندان دیگر امام حسین(ع) پرداخته شده است. کتاب دیگری نیز توسط آقای علی فلسفی نوشته شده است.

مراجع عظام تقلید درباره حضرت رقیه(س) چه نگاهی دارند و آیا نسبت به تشکیکات به آن وجود مقدس موضعگیری داشته‌اند؟

تمام مراجع، وجود مقدس حضرت رقیه(س) را قبول دارند. زمانی که درباره حضرت(ع) شبهه ایجاد شد، مرحوم میرزاجواد آقا ملکی تبریزی که در سال ۸۶ فوت شد، پیام داد: «هیچ شک و شبهه و تردیدی در این خصوص نمی‌بینیم». سایر مراجع هم اکثراً به زیارت حضرت رقیه(س) شتافته‌اند، همگی وجود ‌ایشان را قبول دارند و من تاکنون ندیده و نشنیده‌ام که هیچ کدام از مراجع منکر حضرت رقیه(س) یا مرقد مطهرشان شده باشند. حضرات عظام آیت‌الله مکارم شیرازی، نوری همدانی، مظاهری، مرحوم علوی گرگانی، سیستانی و صافی گلپایگانی همگی اصل وجود حضرت رقیه(س) را پذیرفته‌اند. آیت الله تبریزی در سال ۸۱ مستقیماً به حرم حضرت رقیه(س) رفتند و بیان کردند: «مزار کنونی حضرت رقیه(س) بنت الحسین(ع) در شام از اول مشهور بوده است، گویا امام حسین(ع) نشانی از شام را از خود به یادگار گذاشته است تا فردا کسانی پیدا نشوند که به انکار اسارت خاندان عصمت و طهارت بپردازند. این دختر خردسال گواه بزرگی است بر اینکه در میان اسیران، حتی دختران خردسال بوده‌اند. ما ملتزم به این هستیم که دفن حضرت رقیه(س) در این مکان شهرت قائم است. حضرت در این مکان جان سپرده و دفن شده است. ما به زیارتش شتافتیم و باید احترام او را پاس داشت. دفن حضرت رقیه(س) گواه بزرگ و نشانی قوی از اسارت خاندان طهارت و ستمی است که بر آن‌ها روا داشته شده؛ آن ستمی که تمام پیامبران از آدم(ع) تا خاتم(ص) بر آن گریستند، از این رو، احترام مکان لازم است. به سخنان باطلی که می‌گویند رقیه طفل خردسالی بیش نبود، گوش فرا ندهید». همچنین آیت‌الله مکارم شیرازی می‌فرمایند: «شکی نیست که دختر کوچک امام حسین(ع) در شام از دنیا رفت و در همان جا دفن شد. حرم فعلی متعلق به همان دختر است اما آیا اینکه نام این دختر رقیه بوده یا نام دیگری داشته در میان دانشمندان علوم اسلامی موجب اختلاف است، هرچند معروف است که نامش رقیه است».

خبرنگار: آمنه مستقیمی