نحوه برخورد امام رضا(ع) با کفار و ملحدان و به جریان‌انداختن نهضت گفت‌وگوی علمی با این قشر از بشر، سبب شد که در گام نخست؛ شیعۀ آن عصر با ایمانی محکم و اعتقاداتی بسیار قوی، از امام خود تبعیت کند و شیعه بعد از امام رضا(ع) دیگر دارای انحراف در عقاید نشود و تمامی امامان بعد از آن حضرت را به راحتی بپذیرد و در گام دوم، این پیام را به همه صاحبان فکر و اندیشه تا قیام قیامت رسانید که شیعه، اوّلا چون بر حق است؛ پس دارای برهان و استدلال و سخن متین و قوی است و ثانیاً حاضر است بر میز گفت و گوی علمی و اندیشمندانه بنشیند و حقانیت خود را مستدل و با برهان و دلیل، برای همگان تبیین کند و به پرسش‌های گوناگون پاسخی متین و مبرهن دهد...

چهارشنبه هر هفته را توفیق پیدا کردیم تا خوانندگان عزیز را میهمان شرح یکی از القاب مبارک امام رضا(ع) نماییم و در گفت‌وگو با علما و اندیشمندان حوزه و دانشگاه، از جام معارف ناب رضوی، جان تشنه خویش را سیراب کنیم. این هفته در محضر استاد حوزه و دانشگاه، مدیر مؤسسه اندیشه و تمدن شیعه، حجت الاسلام والمسلمین محسن اکبری شاهرودی، شرح لقب «غیظ الملحدین» بهره‌مند خواهیم شد؛ به امید آن که گامی در جهت افزایش معرفت خود نسبت به آن امام همام برداریم.

یکی از القاب امام رضا(ع)، «غیظ الملحدین» است. درباره معنای این لقب، توضیحی برای خوانندگان رواق بفرمایید.

بنا به نقل شیخ صدوق رحمه‌الله در کتاب شریف عیون أخبار الرضا(ع)، از جمله صفات و القاب حضرت ثامن الحجج امام علی بن موسی الرضا(ع)، لقب «غیظ الملحدین‏» است. آن حضرت(ع) به غیظ الملحدین یعنی مایه خشم کافران یاد می‏شد؛ نه به این معنا که با سوء خلق یا جدال و مجادله، موجبات خشم آنان را پدید آورد؛ که این معنا از ساحت امام معصوم به کلی دور و ناممکن است، بلکه به این معنا که بحث‌های علمی متین و قوی آن حضرت موجبات اضطراب و فرو ریختن پایه ‏های استدلالی کافران و منکران خدا را پدید می آورد.

فایده و نتیجه این نوع برخورد علمی با مخالفان و منکران چه بود؟

همین نحوه برخورد با کفار و به جریان انداختن نهضت گفت‌وگوی علمی با ملحدان و کفار سبب شد که در گام نخست، شیعه آن عصربا ایمانی محکم و اعتقاداتی بسیار قوی، از امام خود تبعیت کند و شیعه بعد از امام رضا(ع) دیگر دارای انحراف در عقاید نشود و تمامی امامان بعد از آن حضرت را به راحتی بپذیرد و در مرحله بعد این پیام را به تمامی صاحبان فکر و اندیشه و نخبگان تا قیامِ قیامت رسانید که شیعه، چون بر حق است؛ پس دارای برهان و استدلال و سخن متین و قوی است و حاضر است بر میز گفت‌وگوی اندیشمندانه بنشیند و حقانیت خود را مستدل و با برهان و دلیل، برای همگان تبیین کند و به پرسش‌های گوناگون، پاسخی متین و مبرهن دهد. چه نیکو سروده است که:

ملحدان در محضرش چون مفلسان * از افاضات جنابش خوشه چین

کاری که امام رضا(ع) در این گفت و گوها انجام می‌دادند که این‌چنین ملحدان و کفار در مقابلشان تسلیم علمی می‌شدند، چه ویژگی‌هایی داشت؟

معلوم شد که خشم کافران در گفت و گو با امام رضا(ع) از روی تحریک عواطف از طرف مقابل نبوده است بلکه سخنان مستدل و مبرهن امام رضا(ع) که به نیت تبیین حقیقت صورت می گرفت، مایه غیظ درونی کفار می شد به نحوی که دیگر هیچ چیزی نمی‌توانستند بگویند و زبانشان از ادامه بحث الکن می شد. اکنون باید ببینیم آن امام همام، در این گفت و گوها، چه نکاتی را رعایت می کردند که این چنین ثمره و نتیجه ای از آن حاصل می شد.

نخستین ویژگی که باید به آن اشاره کرد اینکه آن چیزی که اثر بخشی یک اندیشمند را در مواجهه علمی و منطقی با دیگران، مؤثرتر و مفیدتر می‌کند، علاوه بر قدرت علمی و بیانی او، مبتنی‌بودن رفتارش بر حقایق فطری انسان ‌هاست. این مسئله بسیار مهم است که یک عالم دینی به حرفی که می‌زند اعتقاد کامل داشته باشد و در زندگی خویش، به عقایدی که بر زبان جاری می‌کند، ایمان قلبی هم داشته باشد. در حقیقت باید این‌چنین گفت که مخاطب در مواجهه با افراد و مکاتب گوناگون، شاید پیش از آن که به قدرت منطق و برهان وی نگاه کند، به صداقت و همراهی قلب و زبان او نظر می‌کند.

از دیگر اصول و ویژگی‌هایی که می‌توان از روند مناظرات و گفت‌وگوهای امام رضا(ع) به دست آورد، داشتن سعه صدر و تحمل نظر و رأی دیگران است. باید انسان این را بپذیرد که دیگران هم حق دارند آزادانه فکر کنند و هر چه خواستند بگویند و این را گامی مثبت و مقدماتی در ایجاد ارتباط و گفت‌وگو با افراد دیگر بدانند. برای نمونه در مناظره بین حضرت رضا(ع) با جاثلیق، وقتی او با استدلال امام مواجه می‌شود که «ما به خدا معتقدیم و به عیسایی که معتقد به نبوت محمد(ص) بود و ما چیزی علیه عیسی نداریم مگر ضعف و کمی روزه و نماز او»؛ در اینجا جاثلیق با شنیدن اینها فریاد زد به خدا علمت را فاسد کردی و امورت ضعیف شد، ما فکر می کردیم که تو عالم‌ترین اهل اسلام هستی. امام به آرامی با او روبرو شد و با توجه به خدا انگاشتن عیسی مسیح توسط مسیحیان، به آن پاسخ دادند.

از ویژگی‌های دیگر لازم در گفت‌وگوی علمی، توجه به این نکته است که باید به کلام و منابع قابل قبول طرف مناظره استناد شود. اگر در مناظره، مخاطب چیزی بگوید و طرف مقابل چیزی دیگر و هر کدام سخن طرف مقابل را قبول نداشته باشد، گفتگو به سرانجام نمی‌رسد. امام رضا(ع) با عنایت به همین شیوه به نوفلی فرمود: «می‌روم با مسیحی با انجیلشان، با یهودی با توراتشان با صابی‌ها با آیین خودشان با هیربدان با آیین پارسی‌شان و با رومیان به زبان خود آنان بحث کنم...»

اینها یک سری از ویژگی‌های لازم در گفت‌وگوهای علمی با اندیشمندان و مخالفان است که اگر بخواهیم دقیق‌تر همه خصوصیات و ویژگی‌های لازم را احصا کنیم، نیاز به مطالعه دقیق همه مناظرات و گفت وگوهای امام رضا(ع) با صاحبان فکر و اندیشه از ادیان و مذاهب دیگر داریم تا بتوانیم ساختار این گفتمان را استخراج و طبق آن عمل کنیم.

سخن شما با اندیشمندان و نخبگان علمی شیعه چیست؟

بر هیچ پژوهشگری پوشیده نیست که مناظرات و گفت‌وگوهای عالمانه‌ای که امامان شیعه و بخصوص امام رضا(ع) پی افکندند، موجبات نشاط علمی جامعه، تبیین صحیح منطق مستحکم شیعه و اسباب هدایت آزادانه مردم به سمت مکتب اهل بیت(ع) را فراهم کرد.

باید همه اندیشمندان و نخبگان شیعه از این سیره درس بگیرند و خود را تابع آن بدانند. این نوع گفت‌وگوها با رعایت دقیق شرایط و ظرایف آن، به ویژه در زمانه ما که عصر تسلط شبکه‌های مجازی و انفجار اطلاعات در همه عرصه‌های فکری است و دیگر هیچ فکر و اندیشه‌ای را نمی‌توان در هیچ کُنج و پستویی نگه داشت و پنهان کرد؛ تنها راهِ عرضه اسلام ناب به جهانیان و گسترش مکتب نجات بخش اهل بیت(ع) است. اگر گفت‌وگوها و مناظرات امام رضا(ع) مخصوصاً با کفار و ملحدان را به دقت مطالعه کنیم، در می‌یابیم آنچه موجب هدایت بشر به سوی معارف و آموزه‌های ناب قرآن و اهل بیت(ع) می‌شود؛ به جریان‌انداختن مکتب گفت‌وگوی اندیشمندانه و مبرهن و مستدل با اندیشمندانِ دنیا است.