زاده اصفهان و عالم‌زاده بود و همه عمر خودش هم به درس و بحث و طلبگی گذشت. طلبه‌ای که اگر در روزگار ما می‌زیست قطعاً یکی از پژوهشگران بنام روزگارمان در حوزه دین و احادیث امامان معصوم(ع) بود. پژوهشگری که در دوران حیاتش حتی در زیارت و سیاحت، مطالعه و تحقیق را ترک نکرد و حاصل این همه تحقیق و پیگیری‌اش کتاب‌هایی مرجع در میراث شیعه شد و این است که بعید است پی حدیثی در کتاب‌ها یا فضای مجازی بگردی و با نام او، علامه محمدباقر مجلسی مواجه نشوی. علامه‌ای که بیش از هر چیز به نگارش مجموعه‌های حدیثی اهتمام داشت و از میان کتاب‌های او، بحارالانوار که مجموعه بزرگی از احادیث امامان شیعه است، بیش از همه شهرت دارد. عملکرد علامه مجلسی در تألیف مجموعه‌های حدیث شیعه همچون عملی در تقویت مذهب تشیع ارزیابی شده و از او به عنوان احیاکننده مذهب تشیع یاد شده است. چنان‌که شاه عبدالعزیز دهلوی که به سراج هند معروف است و حدود ۵۰سال پس از حیات علامه مجلسی، عالمی برجسته شناخته می‌شد، در کتاب خود درباره او گفته است: «تشیع مذهب مجلسی است و هر چه امروز به‌مثابه تشیع شناخته می‌شود، چیزی جز مذهب پایه‌گذاری شده به دست مجلسی نیست». به عقیده کارشناسان، این عالم بزرگ به جز آثارش در حوزه حدیث، با تألیفاتی که در حوزه‌های دیگر داشته، توانسته است در دوره خودش کارهای بزرگی انجام دهد که ثمره‌اش خدمت به شیعه و حفظ آن شده است.

پدرش نخستین معلمش بود

علامه محمدباقر مجلسی، فقیه، محدث و عالم تشیع در سال 1006 شمسی در اصفهان به دنیا آمد. پدرش محمدتقی مجلسی معروف به مجلسی اول، از علمای ممتاز دوران خویش و شاگرد بزرگانی چون شیخ بهایی و ملاعبدالله شوشتری و میرداماد بود. محمدتقی مجلسی سال‌ها مهم‌ترین معلم فرزندش بود. محمدباقر مجلسی و پدرش از نخستین کسانی بودند که احادیث و روایات اهل‌بیت(ع) و ائمه‌اطهار(ع) را از عربی به فارسی روان ترجمه کردند. محمدباقر به‌خاطر استعداد فراوانش، در نوجوانی از بزرگان زمان همچون ملاصدرا و شیخ حر عاملی اجازه روایت گرفت و به منبع معتبری برای نقل احادیث تبدیل شد.

میراث علامه مجلسی

حتماً تا به حال اسم کتاب «بحارالانوار» به گوشتان خورده است. یک مجموعه 110 جلدی از حدیث تشیع که با نظارت علامه محمدباقر مجلسی تألیف شده است. علامه مجلسی محدث و فقیه شناخته‌شده‌ای بود که در میان علوم اسلامی به حدیث‌نگاری علاقه ویژه‌ای داشت. بحارالانوار میراثی ماندگار از علامه مجلسی محسوب می‌شود که نقش مهمی در احیای جایگاه حدیث در منظومه معرفت دینی دارد.

علامه مجلسی بخش عمده‌ای از عمرش را صرف تألیفات دینی کرد که بحارالانوار مهم‌ترین آن‌هاست. امام خمینی(ره) درباره این کتاب که به دایره‌المعارف شیعه معروف است، فرموده‌اند: بحار، خزانه همه اخباری است که به پیشوایان اسلام نسبت داده شده است. علامه مجلسی در زمان حکومت شاه سلیمان صفوی، شیخ‌الاسلام دربار شد و در این فرصت به پاک کردن جامعه از مفاسد پرداخت.

او جوانی خوشفکر بود. هوش و نبوغ را از پدر یعنی مجلسی اول به ارث برده بود. مردم  پای منبرها در حالی که چشمانشان برق می‌زد، سرتاپایش را نگاه می‌کردند؛ انگار مجلسیِ پدر بود، با همان ابهت و همان هیبت. 100سال بود شیعه در ایران رسمیت پیدا کرده بود، اما محمدباقر هرچه می‌دید و می‌شنید، اختلاف بود. اختلاف میان شیعه و سنی در اصول و فروع.

او حقیقتی را گمشده می‌دید؛ حقیقت علی(ع) را. می‌خواست این حقیقت را به همه بفهماند که علی(ع) کیست و محبت علی(ع) را در دل‌ها بکارد. فکری کرد و از خودشان مدد گرفت. عزمش را جزم و شروع به نوشتن کرد. نام کتابش را حق‌الیقین گذاشت. خیلی زود کتابش همه جا منتشر شد و تا شامات هم رسید. پس از مدتی خبر رسید 70هزار نفر از اهل سنت با خواندن آن کتاب شیعه شدند. رهبر معظم انقلاب در خصوص اهمیت این اثر چنین گفته‌اند: «یک روز مرحوم مجلسی (رضوان‌الله‌علیه) در کتاب «حق‌الیقین» و «عین‌الحیاة» و امثال این‌ها، اخلاق و عقاید دینی را با همان زبانِ خودش می‌گفت و دنیایی را به تفکر اعتقادی شیعی نزدیک می‌کرد. شما خیال نکنید که این کتب مجلسی بیهوده نوشته شده است؛ نخیر، پایه‌های تشیع را - در آن زمانی که تشیع در کشور ما تازه بود- همین کتاب‌ها قرص کرده است». (بیانات در دیدار مسئولان سازمان تبلیغات اسلامی 5/12/1370)

محمدباقر مجلسی شاگردان بسیار و مجالس درس متعددی داشته است. برخی منابع، شاگردان او در مجالس درسش را افزون بر هزار تن ذکر کرده‌اند. به جز این، علامه یک ویژگی متمایز دیگر هم داشت و آن هم فارسی‌نگاری کتاب‌های دینی و ترجمه فارسی متون دینی از عربی بود. برخی، شمار آثار فارسی علامه را حدود 49 اثر می‌دانند. این توجه علامه به نگارش اثر به زبان فارسی موجب تفاوت کتاب «حلیه المتقین» با سایر منابع حدیثی شده‌ است. به همین خاطر افرادی مانند محمدتقی بهار نگارش این اثر را پس از تألیف و تدوین بحارالانوار مهم‌ترین کار علامه می‌دانند.

شیخ الاسلامی که با مردم بود

محمدباقر مجلسی همیشه به دربار صفوی رفت‌وآمد داشت، حضوری که بعضاً منجر به انتقاد از ایشان شد. انتقادهایی که بیشترشان بدون توجه به علت این رفت‌وآمدها و از سر دشمنی با خدمات فراوان علامه بود. به گواه تاریخ، هدف علامه مجلسی از حضور در دربار، استفاده از امکانات حکومت برای ترویج مذهب بود، تا حدی که ایشان شاهان صفوی را امر به امور خیر و نهی از صفات و عادت‌های رایج شاهان و قدرتمندان می‌کرد و می‌شود گفت حاکمان صفوی در بسیاری از اوقات از ایشان کسب اجازه می‌کردند. رهبر معظم انقلاب در خصوص فعالیت ایشان و سبک سلوکشان با مردم با وجود مقام شیخ‌الاسلامی چنین گفته‌ اند:«علامه مجلسی که شیخ‌الاسلام بزرگ اصفهان بوده و آن دستگاه باعظمت را داشته، یک روحانی بوده که مردم به او مراجعه می‌کردند و مسئله می‌پرسیدند». (بیانات در دیدار جمعی از روحانیون استان کرمان 20/8/1370)

این عالم نامدار و برجسته که در علوم اسلامی مثل تفسیر، حدیث، فقه، اصول، تاریخ، رجال و درایه سرآمد عصر خودش بود، در علوم دیگر هم تبحر خاص و ویژه‌ای داشت. علومی مانند فلسفه، منطق، ریاضیات، ادبیات، لغت، جغرافیا، طب، نجوم و علوم غریبه. همین مسئله بود که از علامه مجلسی، شخصیتی ممتاز و بی‌نظیر در تاریخ شیعه ساخت.

در خصوص سلوک فردی او آمده است که به زیارت و توسل به ائمه(ع) توجه خاص داشت. علامه با وجود سختی سفر در آن دوران، چندین بار به زیارت مرقد ائمه(ع) در عراق، بقیع و مشهد مقدس نائل شد و هر بار مدتی طولانی در جوار آن بزرگواران ساکن بود. او چند بار نیز به حج خانه خدا مشرف شده بود. شاگرد او «سید نعمت‌الله جزائری» در مورد استاد خود گفته است: علامه هیچ‌گاه از یاد خدا غافل نبود و تمام اعمالش را با قصد قربت انجام می‌داد. گفته می‌شود همین توجه و توسل سبب شده بود درباره ادعیه و زیارات مطالب فراوانی در بحارالانوار بیاورد و به جز آن، چند کتاب مستقل نیز در موضوع ادعیه و زیارت تألیف کند، ازجمله «زادالمعاد» که مرجعی مهم در کتب ادعیه متأخر است و «تحفة‌الزائر» و ترجمه‌هایی از زیارت جامعه کبیره و دعای سمات و... .

روز بزرگداشت

علامه مجلسی که به تعبیر ادوارد براون از بزرگ‌ترین و مقتدرترین مجتهدان دوره صفویه بود، ۲۷ رمضان ۱۱۱0 (ه ق) چشم از جهان فرو بست. همزمان با ارتحال ایشان شمارش معکوس سقوط دولت صفویه آغاز شد. پیکر پاکش را بنا بر وصیتش در کنار مسجد جامع اصفهان و در جوار پدر علامه‌اش ملا محمدتقی مجلسی(ره) به خاک سپردند. به همین مناسبت، شهر اصفهان یک هفته به سوگ نشست و مجالس عزاداری مدت‌ها ادامه داشت. در تقویم رسمی ایران، روز ۳۰مرداد به عنوان روز بزرگداشت علامه مجلسی تعیین شده است.

خبرنگار: زهره هاشمی