بدون شک حکمرانی چنین فضایی - که از یک طرف با تسهیل ارتباط و ارائه فناوری‌ها و خدمات جدید و شگفت‌آور ضریب نفوذ بسیار بالایی داشته و بسیار سریع‌تر از فرهنگ غرب در حال هضم کردن کاربران یعنی مردم خود است - موضوعی بسیار پیچیده و خطیر می‌باشد. این مسئله بیش از دیگر کشورها برای جمهوری اسلامی ایران یک تهدید حساب می‌شود؛ چرا که این کشور همواره در معرض تهدیدات دشمنان خود به خصوص جریان صهیونیسم قرار دارد و بیشتر شرکت‌های بزرگ و صاحب نفوذ در فضای مجازی تحت سلطه این جریان هستند. در شرایط کنونی حکمرانی فضای مجازی یکی از عرصه‌های حیاتی برای نظام جمهوری اسلامی ایران است.
رهبر انقلاب ششم شهریور در نخستین دیدار اعضای هیئت دولت چهاردهم در خصوص حکمرانی قانونی در فضای مجازی فرمودند: فضای مجازی یک دنیای جدیدی است، یعنی فضای مجازی دیگر امروز مجازی نیست! امروز یک واقعیتی است در زندگی مردم. روزبه‌روز هم دارد پیش می رود. آنچه که مهم است این است که در فضای مجازی حکمرانی قانونمند وجود داشته باشد. در این خصوص قانونی را بوجود بیاورید و براساس آن قانون زمام کار را بدست بگیرید.
مسعود پزشکیان رئیس جمهور کشورمان نیز دهم شهریور در نخستین گفت وگوی تلویزیونی با مردم نیز درباره سیاست دولت برای اعمال حکمرانی قانونی در فضای مجازی خاطرنشان کرد: بنا داریم با شورای عالی فضای مجازی و شورای عالی امنیت ملی به جمع بندی برسیم که آنچه بر اساس داده‌ها باعث راحتی مردم و کشورمان خواهد شد به تصویب برسانیم.
حقوق کاربران در فضای مجازی باید رعایت شود
هادی مسعودی، دکترای فرهنگ و ارتباطات با اشاره به اینکه بخش اصلی موضوع حکمرانی قانون در فضای مجازی، مربوط به حقوق کاربران است، می‌گوید: امروزه بخش زیادی از فعالیت‌ها، اطلاعات شخصی،اطلاعات مالی، خدمات دولتی و بسیار از شئون دیگر ما به فضای مجازی منتقل شده است. در این فضا ممکن است فعالیت‌های غیراخلاقی مانند کلاهبرداری، هک و دسترسی به اطلاعات شخصی، مالی، هویتی و خدماتی اتفاق بیفتد. بنابراین بدون حکمرانی دقیق و درست، کاربرانی که بخش عمده زندگی خود را در این فضا می‌گذرانند و امنیت کافی ندارند، آسیب می‌بینند.
نکته بعدی در این خصوص، اقتصاد دیجیتال است. اگر حکمرانی قانونی در بخشی از فضای مجازی که با فضای فیزیکی در بُعد اقتصادی همکاری می‌کند، وجود نداشته باشد قطعا امنیت کافی برای توسعه و رشد اقتصاد دیجیتال را نخواهیم داشت.
ایجادی محیطی امن از طریق حکمرانی قانون در فضای مجازی
وی ادامه می‌دهد: نکته سوم حفظ ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی است. اگر مدیریت درست در این حوزه لحاظ نشود, عملا مدیریتی درخصوص محتوا هم وجود نخواهد داشت، زیرا محتوای نادرست می‌تواند آسیب‌های جدی به حوزه فرهنگ و اجتماعی وارد کند. اگر ما قصد حفظ کردن ارزش های ملی و اجتماعی کشورمان را داریم، باید مدیریت محتوا داشته باشیم.
نکته چهارم مربوط به سواد دیجیتال است. اگر دولت بخواهد آموزش‌هایی را برای آماده سازی شهروندان برای ورود به فضای جدید رسانه ارائه دهد، باید برای این فضا کنترل‌هایی را نیز اعمال کند.
در مجموع، حکمرانی قانون در فضای مجازی می‌تواند به ایجاد محیطی امن، پویا و مولد برای کاربران، کسب و کارها و جامعه کمک کند. البته باید توجه داشت که این حکمرانی باید منعطف، به روز و متناسب با تحولات سریع فناوری باشد تا بتواند اثربخشی خود را حفظ کند.
نقض حقوق بشر و محدودیت آزادی بیان در برخی کشورها
او در خصوص اینکه مدیریت فضای مجازی در سطح جهانی یک موضوع پیچیده و چند بعدی است که کشورهای مختلف با توجه به شرایط خاص خود، رویکردهای متفاوتی را در پیش گرفته‌اند، بیان می‌کند: این تنوع رویکردها از آزادی عمل نسبتاً زیاد تا کنترل شدید را شامل می‌شود و نشان‌دهنده تفاوت در ارزش‌ها، اولویت‌ها و ساختارهای سیاسی اجتماعی کشورهاست.
در یک سر طیف، کشورهایی مانند ایالات متحده را می‌بینیم که بر اصل آزادی بیان تأکید دارند و ترجیح می‌دهند دخالت دولت در فضای مجازی به حداقل برسد. این کشورها بیشتر بر خودتنظیمی شرکت‌های فناوری تکیه می‌کنند و تنها در موارد ضروری، مانند مقابله با محتوای غیرقانونی مشخص، به وضع قوانین محدودکننده می‌پردازند. این رویکرد اگرچه به نوآوری و رشد سریع فناوری کمک کرده، اما با چالش‌هایی مانند گسترش اطلاعات نادرست و سواستفاده از داده‌های شخصی نیز مواجه شده است.
او همچنین می‌افزاید: در سوی دیگر طیف، کشورهایی مانند چین قرار دارند که کنترل شدیدتری بر فضای مجازی اعمال می‌کنند. این کشورها از طریق فیلترینگ گسترده، محدود کردن دسترسی به پلتفرم‌های خارجی و توسعه پلتفرم‌های داخلی تحت نظارت دولت، سعی در مدیریت جریان اطلاعات و محتوا دارند. این رویکرد اگرچه ممکن است به حفظ امنیت ملی و ارزش‌های فرهنگی خاص کمک کند، اما نگرانی‌هایی را در زمینه نقض حقوق بشر و محدودیت آزادی بیان به همراه داشته است.
در میانه این طیف، رویکردهای متعادل‌تری را می‌بینیم. برای مثال، اتحادیه اروپا تلاش کرده است تا با وضع قوانین جامع مانند جی‌دی‌پی‌آر تعادلی بین حفاظت از حقوق شهروندان و آزادی بیان ایجاد کند.
چالش‌های مشترکی نیز وجود دارد که کشورها، صرف نظر از رویکردشان، با آن مواجه هستند. سرعت بالای تحولات فناوری که به‌روزرسانی مداوم قوانین را ضروری می‌سازد، تعارض بین حفظ حریم خصوصی و تأمین امنیت ملی، و چگونگی مقابله با محتوای مضر بدون محدود کردن آزادی بیان از جمله این چالش‌ها هستند.
نظارت در فضای مجازی پلتفرمی باشد
این پژوهشگر با تاکید بر اینکه بخشی از دسترسی کاربران در فضای مجازی مربوط به حقوق شهروندی است، می‌گوید: اگر شهروندان در فضای مجازی دسترسی کافی نداشته باشند، درواقع جلودار توسعه در این فضا بوده‌ایم. از سوی دیگر آزادی کامل در این فضا ممکن است موجب از بین رفتن حقوق شهروندی مانند حقوق کودکان، ارزش های اجتماعی، سیاسی و... شود. نکته‌ای که باید به آن توجه داشت این است که قوانین فضای مجازی باید به صورت روشن تعریف شوند و نظارتی که صورت می‌گیرد، به صورت پلتفرمی باشد، زیرا محدود کردن یک پلتفرم موجب داغ شدن بازار فیلترشکن‌ها می شود. اگر نتوانیم در ایران یک پلتفرم را پایبند به قوانین نگه داریم، در مقابل باید یک سیستم رصد و پایش برای شناسایی محتوای غیرقانونی تعبیه کنیم.
هنوز راه طولانی تا رسیدن به نقطه مطلوب در پیش داریم
مسعودی در پاسخ به این پرسش که آیا کشور در حوزه حکمرانی در فضای مجازی در نقطه مطلوب قرار دارد، خاطرنشان می‌کند: باید گفت که با وجود پیشرفت‌های قابل توجه در سال‌های اخیر، هنوز با نقطه مطلوب فاصله داریم و چالش‌های متعددی پیش روی ماست. در سال‌های گذشته، گام‌های مثبتی در راستای ساماندهی فضای مجازی کشور برداشته شده است. تشکیل شورای عالی فضای مجازی، تدوین سند راهبردی فضای مجازی، و تلاش برای توسعه زیرساخت‌های ارتباطی از جمله این اقدامات بوده‌اند. همچنین، حرکت به سمت توسعه پلتفرم‌ها و خدمات بومی نیز گام مثبتی در مسیر تقویت اقتصاد دیجیتال کشور بوده است. با این حال اگرچه گام‌های مثبتی برداشته شده، اما هنوز راه طولانی تا رسیدن به نقطه مطلوب در پیش داریم. حکمرانی مطلوب در فضای مجازی نیازمند یک رویکرد جامع، منعطف و آینده‌نگر است که بتواند ضمن حفظ ارزش‌ها و منافع ملی، از فرصت‌های این فضا برای توسعه کشور بهره‌برداری کند.
چالش‌های جدی ما در آینده شامل نبود انسجام در سیاست‌گذاری، رویکرد واکنشی ، چالش‌های قانونی، محدودیت‌های زیرساختی، تعارض بین امنیت و آزادی، ضعف در حمایت از نوآوری، چالش‌های مرتبط با حریم خصوصی،محدودیت در همکاری‌های بین‌المللی می‌شود.
وی با بیان اینکه تجربه‌های دولت‌های مختلف در جهان، به‌ویژه کشورهای مدعی آزادی بیان و آزادی‌های فردی در غرب، در قبال شبکه‌های اجتماعی، فضای مجازی و بحران‌های ناشی از آن، بسیار متنوع و آموزنده بوده است، اظهار می‌کند: این تجربیات نشان می‌دهد که حتی کشورهای با سابقه طولانی در زمینه دموکراسی و آزادی بیان نیز با چالش‌های جدی در مدیریت فضای مجازی مواجه هستند.
در ابتدا، بسیاری از این کشورها رویکردی کاملاً آزاد و با حداقل دخالت را در پیش گرفتند؛ اما با گذشت زمان و بروز مشکلات متعدد، به تدریج به سمت تنظیم‌گری بیشتر حرکت کرده‌اند. برخی از تجربیات و روندهای قابل توجه شامل مداخله در انتخابات، مقابله با اخبار جعلی، حفاظت از داده‌های شخصی، مقابله با محتوای افراطی، حمایت از رقابت، مسئولیت پلتفرم‌ها، حفاظت از کودکان و مقابله با نفرت‌پراکنی می‌شود.
او همچنین اضافه می‌کند: این تجربیات نشان می‌دهد که حتی کشورهای با سنت قوی آزادی بیان نیز به این نتیجه رسیده‌اند که نوعی تنظیم‌گری در فضای مجازی ضروری است. با این حال، این کشورها همچنان با چالش ایجاد تعادل بین آزادی بیان و مسئولیت‌پذیری مواجه هستند.
نکته قابل توجه این است که رویکرد این کشورها معمولاً بر پاسخگو کردن پلتفرم‌های بزرگ و ایجاد چارچوب‌های قانونی شفاف متمرکز است، نه محدودسازی گسترده دسترسی کاربران. همچنین، این کشورها تلاش می‌کنند تا از طریق همکاری بین‌المللی، استانداردهای مشترکی برای مدیریت فضای مجازی ایجاد کنند.
هوش مصنوعی؛ ابزاری کارآمد برای فضای مجازی
این استاد دانشگاه با اشاره بر اینکه هوش مصنوعی می‌تواند تأثیر عمیق و چند وجهی بر حکمرانی فضای مجازی داشته باشد، عنوان می‌کند: به نظر من، این فناوری ابزارهای قدرتمندی برای نظارت، تحلیل و مدیریت محتوا در اختیار حاکمیت قرار می‌دهد. با استفاده از الگوریتم‌های پیشرفته، می‌توان حجم عظیمی از داده‌ها را در زمان کوتاه پردازش کرد و الگوهای مشکوک یا مخرب را شناسایی کرد.
هوش مصنوعی می‌تواند در مبارزه با جرایم سایبری، شناسایی اخبار جعلی و مقابله با نفوذ خارجی کمک شایانی کند. از طرفی، این فناوری چالش‌های جدیدی مانند نگرانی‌های مربوط به حریم خصوصی و سوگیری الگوریتمی نیز ایجاد می‌کند.
وی ادامه می‌دهد: به اعتقاد من، استفاده مؤثر و اخلاقی از هوش مصنوعی در حکمرانی فضای مجازی نیازمند تدوین چارچوب‌های قانونی دقیق و نظارت مستمر است. باید تعادلی بین بهره‌گیری از مزایای این فناوری و حفظ حقوق شهروندان برقرار شود. در نهایت، هوش مصنوعی می‌تواند ابزاری قدرتمند برای بهبود امنیت و کارآمدی فضای مجازی باشد، اما استفاده از آن باید با دقت و مسئولیت‌پذیری همراه شود.
سند راهبردی فضای مجازی حکم قانون را ندارد
وی در خصوص اینکه سند راهبردی فضای مجازی کشور می‌تواند نقشی بسیار مهم و تعیین‌کننده در حکمرانی فضای مجازی ایفا کند، می‌افزاید: به باور من، این سند چارچوبی کلان برای سیاست‌گذاری و مدیریت فضای سایبری فراهم می‌آورد که می‌تواند مسیر توسعه و نظارت بر این حوزه را مشخص کند.
از دیدگاه من، اهمیت این سند در چند جنبه قابل بررسی است؛ نخست، ایجاد یک دیدگاه مشترک و هماهنگ میان نهادهای مختلف حاکمیتی در مورد اهداف و اولویت‌های فضای مجازی. دوم، تعیین خطوط کلی برای قانون‌گذاری و تدوین مقررات در این حوزه. سوم، مشخص کردن نقش‌ها و مسئولیت‌های دستگاه‌های مختلف در مدیریت فضای مجازی.
با این حال، باید توجه داشت که این سند به خودی خود حکم قانون را ندارد. سند راهبردی بیشتر یک نقشه راه و چارچوب کلی است که باید از طریق قوانین و مقررات مصوب مجلس و دیگر نهادهای قانون‌گذارعملیاتی شود. بنابراین، اثرگذاری واقعی این سند بستگی به نحوه تبدیل آن به قوانین اجرایی و میزان پایبندی دستگاه‌های مختلف به اصول و اهداف تعیین شده در آن دارد.
مسعودی خاطرنشان می‌کند: من معتقدم که برای اثربخشی بیشتر این سند، باید مکانیسم‌های نظارتی و ارزیابی دوره‌ای نیز در نظر گرفته شود تا بتوان میزان پیشرفت در اجرای راهبردها را سنجید و در صورت لزوم، اصلاحات لازم را اعمال کرد. همچنین، مشارکت بخش خصوصی، دانشگاه‌ها و جامعه مدنی در تدوین و بازنگری این سند می‌تواند به جامعیت و کارآمدی آن کمک کند.در نهایت سند راهبردی فضای مجازی پتانسیل قابل توجهی برای هدایت حکمرانی فضای مجازی کشور دارد، اما اثربخشی آن مستلزم اجرای دقیق، نظارت مستمر و انعطاف‌پذیری در مواجهه با تحولات سریع این حوزه است.
در فضای مجازی نیازمند نظم هستیم
روح‌الله مومن نسب، دبیر کل جبهه انقلاب اسلامی در فضای مجازی نیز با بیان اینکه این فضا در امتداد فضای فیزیکی قرار دارد و در واقع می توان گفت فضای مجازی بخشی از فضای حقیقی است، می‌گوید: همان طور که در فضای حقیقی نیازمند به قانون و حکومت برای برقراری نظم هستیم، در فضای مجازی نیز به نظم نیاز داریم. جامعه مترقی بشری در فضایی که قانونمند نباشد، شکل مطلوبی نخواهد داشت و غیر قابل سکونت می‌شود. همه افراد نیز در چارچوب قانون برای استفاده از فضای مجازی آزادی عمل دارند و سطح منطقی دسترسی افراد به فضای مجازی در همان چارچوب تعریف می‌شود.
این کارشناس در خصوص مدیریت فضای مجازی در دنیا بیان می‌کند: در ایالات متحده آمریکا و چین بالاترین سطح حکمرانی بر این فضا وجود دارد. به عنوان مثال در آمریکا قوانین متعددی مبنی بر حوزه کاربری حکمرانی فضای مجازی وضع شده و مسئولیت فضای مجازی را یک ژنرال ۴ستاره عهده دار است. آمریکایی‌ها فضای مجازی را پنجمین عرصه سرزمینی و نبرد می‌دانند، یعنی زمین، دریا،هوا، فضا و فضای مجازی پنج عرصه‌ای هستند که پنتاگون برای نظارت و عملیات در آن‌ها شکل گرفته است. آمریکا توانسته حکمرانی خودش را به دیگر کشورها تعمیم دهد. ما در ایران هم تحت نظارت حکمرانی آمریکا وارد فضای مجازی می‌شویم و اینترنت کشورمان بخشی از شبکه ملی اطلاعات آمریکا است. اگر در شبکه‌های اجتماعی پربازدید آمریکا اطلاعاتی خلاف قوانین آمریکا گذاشته شود، دسترسی کاربر نیز با محدودیت رو به رو می‌شود. همچنین در برزیل برای فضای مجازی قانون اساسی تدوین شده است. بیش از ۲۷۰ مفاد و قانونی که در کشورهای مختلف تدوین شده، در اتحادیه اروپا نیز با سخت‌گیری بیشتری صورت گرفته است. در انگلستان سازمان نظامی امنیتی«جی سی اچ کیو» و در ایالات متحده آمریکا «اِن اِس اِی» مسئولیت نظارت بر اینترنت، جغرافیای سایبری و تبادل اطلاعات را برعهده دارند.
تعبیر رهبرانقلاب از وضعیت فضای مجازی کشور
او در پاسخ به این پرسش که آیا در حکمرانی در فضای مجازی کشور در نقطه مطلوب قرار دارد یا خیر، عنوان می‌کند: یقینا نه... حضرت آقا فضای مجازی را بارها فضای رها شده و ول تعریف کردند. ما اساسا در کشورمان موضوعی با عنوان حکمرانی بر فضای مجازی نداریم. وقتی صحبت از فیلتر می‌شود به این معنی است که مرزهای دسترسی نیز بسته می‌شود و اگر ما تونلی را زیر مرز به منظور بازگشایی دسترسی ایجاد کنیم، طبعاً آن مرز از ارزش و اعتبار در مفهوم حکمرانی ساقط می‌شود. درست است که دسترسی بعضی از محصولات آمریکایی یا صهیونیستی برای مردم ایران مسدود شده اما وزارت ارتباطات کشور فضای دورزدن نظارت‌های خود را فراهم و از طریق فیلترینگ دسترسی مردم را باز می‌کند.
وی درباره نقش سند راهبردی در حکمرانی کشور می‌افزاید: در واقع ترتیب اثر قانونی سند راهبردی اگر براساس مصوبه شورای عالی فضای مجازی باشد، باید بر مبنای دستور حضرت آقا تعریف شود. این سند قانون نیست و نمی‌تواند جرم انگاری کند اما می‌تواند چارچوبی را برای تدوین شدن قوانین تعریف کند.
هوش مصنوعی مبتنی بر هوش معنوی باشد
مومن نسب هوش مصنوعی را ابزار نظارت مجازی تلقی می داند و می افزاید: هوش مصنوعی حتما باید مبتنی بر هوش معنوی باشد. اگر هوش مصنوعی جای انسان بنشیند و بخواهد به جای او تصمیم بگیرد، می‌تواند آسیب‌های جدی به جامعه وارد کند و آینده را دچار خطرات و ابهامات جدی می‌کند. اما اگر ابزار کمک انسان باشد، می‌تواند بر حکمرانی و اعمال قانون عدالت الکترونیک موثر باشد.
نظر شما