اینکه می‌گوییم پیامبر(ص) رحمتی برای عالمیان و دارای خُلق عظیم هستند مسئله‌ای نیست که در زمان حیات ‌ایشان محصور مانده باشد بلکه آن وجود نورانی و آن شخصیت بی‌نظیر تاریخ، در همه اعصار و ادوار، راهنمای بشریت هستند و عمل به سبک زندگی‌ ایشان دنیای ما را متفاوت می‌کند. به مناسبت فرارسیدن سالروز ولادت رسول خاتم(ص) در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام والمسلمین علی سرلک، عضو هیئت علمی دانشگاه هنر و کارشناس مذهبی به افق‌گشایی‌های سیره نبوی برای امروزمان پرداخته‌ایم.

در میان اوصاف و اخلاق پیامبر اکرم(ص) که از ایشان به پیامبر رحمت و مهربانی توصیف می‌شود، کدام صفت و خصیصه برای امروز جامعه راهبردی‌تر و گره‌گشاتر است و باید تبیین و نهادینه شود؟

شاید مهم‌ترین وجهی که در پرداختن به وجود مقدس پیامبر(ص) می‌تواند تکلیف ما را با سایر موضوعات مشخص کند، وجه شرح صدر رسول خدا(ص) است. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: پیامبر(ص) رحمة للعالمین است و رحمتش به همگان می‌رسد. وجه شرح صدر بسیار مهم است؛ اینکه در میان جامعه اسلامی با رحمت، مودت، صفا و صمیمیت برخورد می‌کردند، اهل تغافل از خطای خطاکاران بودند، به‌خصوص زمانی که افراد از خطای خود اظهار ندامت یا به آن اذعان می‌کردند، امکان نداشت پیامبر(ص) خطای آن‌ها را نادیده نگیرند. در واقع ما انسان‌ها دارای ضعف‌ها و نقایص فراوانی هستیم، در وجود بسیاری از ما گرایش‌های نابالغی وجود دارد و خود این‌ها سبب می‌شود در میدان زندگی خانوادگی و کاری یا در ساحت زندگی عمومی و اجتماعی، کارمان به اصطکاک و زد و خورد و بگومگو و تنش بکشد. اگر اهل مدارا و بزرگواری نباشیم دنیا را برای خود جهنم می‌کنیم، از این رو قرآن کریم به ما امر کرده از پیامبر عظیم‌الشأن(ص) الگو بگیریم: «لَقَد کانَ لَکُم فی رَسولِ اللَّهِ أُسوَةٌ حَسَنَةٌ» (احزاب، 21) البته شما را به رسول خدا (چه در صبر و مقاومت با دشمن و چه دیگر اوصاف و افعال نیکو) اقتدایی نیکو است، برای آن کس که به (ثواب) خدا و روز قیامت امیدوار باشد و یاد خدا بسیار کند.

این مدارا، محبت، گذشت و صبوری در سیره رسول خاتم(ص) از کجا نشأت می‌گرفت و عمل به سیره نبوی در این بعد چه گره‌هایی را از کار ما باز می‌کند؟

وجه ممتاز و غالب شخصیت پیامبر(ص) که دیگر وجوه و فضائل اخلاقی و کرامت‌های رفتاری ‌ایشان از این خصیصه ناشی می‌شد، وجه رحمت بودن، فراهم کردن امکان رشد برای دیگران، برداشتن موانع از مسیر آن‌ها و التیام بخشیدن زخم‌هایشان بود. متأسفانه، جامعه امروز ما به سمت فردیت و خودخواهی نیل پیدا کرده و همین سبب شده روابط عاطفی حتی در خانواده‌ها نیز سست و کار بسیاری از زن و شوهرها به طلاق عاطفی و طلاق حقوقی کشیده شود. نسخه عاجل و آجل ما برای رهایی از این شرایط، رحیم و مهربان بودن است که این باید از درون ما نشأت بگیرد. انسان باید بداند وقتی به دیگری خوبی می‌کند در حال خوبی کردن به خود است. این وجه در پیامبر عظیم‌الشأن اسلام(ص) بسیار به چشم می‌خورد، حتی زمانی که هنوز به رسالت مبعوث نشده بودند به ‌امین شهرت داشتند، چراکه دیگران با ‌ایشان به آرامش و امنیت می‌رسیدند. پس از رسیدن به نبوت هم ‌ایشان فرصت انسانیت را برای ما فراهم کردند و امین این امکان و در این مسیر از در رحمت وارد شدند؛ چنان‌که قرآن به دلسوزی و غصه خوردن ‌ایشان برای هدایت امت تصریح دارد: «لَقَد جاءَکُم رَسولٌ مِن أَنفُسِکُم عَزیزٌ عَلَیهِ ما عَنِتُّم حَریصٌ عَلَیکُم بِالمُؤمِنینَ رَءوفٌ رَحیمٌ»؛ همانا رسولی از جنس شما برای (هدایت) شما آمد که فقر، پریشانی، جهل و فلاکت شما بر او سخت می‌آید و بر (آسایش و نجات) شما بسیار حریص و به مؤمنان رئوف و مهربان است. (توبه، ۱۲۸)

این امنیت، آرامش و مدارای نبوی شامل حال همه می‌شد یا استثناهایی هم داشت؟

این بدان معنا نیست که پیامبر رحمت(ص) با همه در صلح بودند. حضرت رسول(ص) با کسانی که نباید، صلح نمی‌کردند و به تصریح قرآن کریم به آن‌ها سخت می‌گرفتند. حتی به پیامبر(ص) گفته شده بود بر سر جنازه برخی از این‌ها حاضر نشوند «وَ لا تُصَلِّ عَلی أَحَدٍ مِنْهُمْ ماتَ أَبَداً وَ لا تَقُمْ عَلی قَبْرِهِ» (توبه، ۸۴). این‌گونه نیست که تصویر رحمانی و رحمةللعالمین بودن پیامبر(ص) را آن‌گونه مجسم کنیم که‌ گویا ایشان در هر شرایطی هیچ غیظ و غضبی نسبت به کسی نداشتند. هرچند این نکته را نیز باید بیان کنیم که آن موارد استثنا بوده و پیامبر(ص) تا جایی که می‌توانستند با دیگران مدارا داشتند، اما وقتی کسی از حد می‌گذراند، حضرت(ص) برخورد می‌کردند.

با توجه به اینکه یکی از مشکلات امروز ما ناسازگاری و نبود فضای دوستانه در خانواده‌ها است، رأفت، مهربانی و مدارای پیامبر(ص) در فضای خانواده و در جمع آشنایان به چه صورت بود و چقدر ظرفیت الگوبرداری در امروز جامعه ما دارد؟

پیامبر(ص) هر چه به اطرافیان خود نزدیک‌تر می‌شدند، رحمت و مهربانی‌شان چند برابر می‌شد. برای حضرت زهرا(س) تعبیر «فداها ابوها» را به کار می‌بردند؛ مثلاً معروف است ‌ایشان نسبت عاطفی عجیبی با ‌امیرالمؤمنین(ع) پسرعمو و جانشین خود داشتند که به تعبیر قرآن کریم نفس پیغمبر(ص) هستند و یا آنکه علاقه‌شان به نوه‌های خود امام حسن و امام حسین(ع) شدید و حیرت‌انگیز بود. با اینکه رسول خدا(ص) و شخصیت اول عالم بودند، خم می‌شدند تا نوه‌ها بر دوش ‌ایشان سوار شوند و حتی در روایات داریم وقتی هنگام نماز، بچه‌ها بر دوش ‌ایشان می‌رفتند، اقامه فریضه را طولانی‌تر می‌کردند.  پیامبر(ص) علاقه فوق‌العاده زیادی به همسرشان حضرت خدیجه(س) داشتند تا جایی که وقتی حضرت خدیجه(س) از دنیا رفتند، آن سال را عام‌الحزن (سال اندوه) نام نهادند. همین‌طور نقل شده پیغمبر(ص) برای برخی زنان سالخورده احترام ویژه‌ای قائل بودند و وقتی از ‌ایشان درباره چرایی این احترام پرسیده می‌شد، می‌فرمودند آن‌ها از دوستان حضرت خدیجه(س) هستند و به حرمت همسر مرحومه‌شان به آن بانوان سالخورده احترام می‌گذاشتند. خانواده پیامبر(ص) کانون محبت بود، چنان‌که همه برای بیماری امام حسن(ع) و امام حسین(ع) نذر روزه کردند و در پی ایثار و فداکاری آن‌ها آیات سوره مبارکه انسان نازل شد. یا آنکه پیامبر(ص) هر روز باید حضرت فاطمه مرضیه(س) را می‌دیدند. هنگام سفر، آخرین نفر با دخترشان وداع کرده و در بازگشت، نخست به دیدار ‌ایشان می‌رفتند. محیط خانوادگی پیامبر(ص)، سرشار از عشق، محبت، فداکاری، گذشت و خدمت به همدیگر بود.

آیا سیره رحمةللعالمین بودن پیامبر(ص) در زمان حیات ‌ایشان محصور مانده یا اینکه تاریخ را سیراب کرده است؟ امروز چگونه می‌توانیم آن را درک کنیم و اصلاً ظرفیت درک آن را داریم؟

رحمةللعالمین بودن هم جنبه خبری دارد؛ به این معنا که همه عالمیان، همه هستی و همه آفرینش از رحمت پیامبر(ص) بهره‌مند هستند و همه موجودات به هر کمالی که می‌رسند به واسطه انسان کامل است. کامل‌ترین انسان‌ها پیامبر اکرم(ص) هستند که خدا درباره ‌ایشان می‌فرماید: «اگر تو نبودی، افلاک را خلق نمی‌کردم» و آفرینشی در کار نبود. وجه دیگر، جنبه وجودی، کائناتی و آفرینشی پیامبر(ص) و جنبه دیگر، جنبه تشریعی است که در آن عنوان شده پیامبر(ص) دروازه‌های آسمان را به روی همه انسان‌ها و موجودات عالم باز کرده‌اند، به این معنا که راه کمال آدمی و راه انسان شدن را به ما نشان دادند. به تعبیر قرآن کریم برای اینکه انسان به حیات واقعی دست پیدا کند، باید دعوت پیامبر(ص) را استجابت کند، یعنی پیامبر(ص) در نقطه‌ای از آفرینش قرار گرفتند که انسان‌های علاقه‌مند به دستیابی به معنای زندگی، مسیر خود را از اشارات، تبیین و تبلیغ‌ پیامبر(ص) پیدا می‌کنند.

عمل به سیره پیامبر(ص) چه درهایی از رحمت را به روی ما می‌گشاید؟

اگر انسان به کمال وجودی برسد، همه موجودات به کمال موجودی خود خواهند رسید. به‌طور مثال این همه بحرانی که در محیط زیست شاهد آن هستیم به این دلیل است که انسان به معنای انسان در کره زمین کم یافت می‌شود؛ به قول مولوی «کز دیو و دد ملولم و انسانم آرزوست». اگر تعداد انسان‌ها به معنای واقعی زیاد بود، صلح، صفا و صمیمیت را نه فقط میان خود انسان‌ها بلکه میان همه موجودات حتی درختان شاهد بودیم؛ پس اگر می‌گوییم پیامبر(ص) رحمةللعالمین هستند، یعنی امکانی را فراهم کردند تا انسان‌ها بتوانند به رشد معنایی و حقیقی خود دست پیدا کنند و در صورت تحقق این امر، زمین و زمان حالشان خوب خواهد شد. در روایت داریم در زمان ظهور امام عصر(عج) که تعداد انسان‌های واقعی از انسان‌های غیرواقعی بیشتر خواهد بود، تازه استعدادهای زمین شکوفا می‌شود و تازه متوجه خواهیم شد از همین خاک چه بهره‌های فراوانی می‌توان برد که ما اصلاً به آن‌ها فکر نکرده بودیم. همچنین آب، معادن و همه موجودات پیرامون ما به کمال و ظرفیت خود نزدیک نشده‌اند. در روایات داریم تا پیش از ظهور امام زمان(عج) اگر همه علم ۲۷حرف باشد، تنها دو حرف آن آشکار می‌شود و چون در آن زمان انسان‌های واقعی و ناصر امام زمان(عج) فراوان می‌شوند، تمام آن ۲۷ حرف آشکار خواهد شد؛ به همین منظور به تعبیر قرآن کریم از آسمان و زمین برکات خواهد بارید: «وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَی آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَیْهِمْ بَرَکَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ» و چنانچه مردم شهر و دیارها همه ایمان آورده و پرهیزکار می‌شدند، همانا ما درهای برکاتی از آسمان و زمین را به روی آن‌ها می‌گشودیم و لیکن (چون آیات و پیغمبران ما را) تکذیب کردند ما هم آنان را سخت به کیفر کردار زشتشان رسانیدیم. (اعراف،۹۶) از این جهت نیز پیامبر(ص)، رحمةللعالمین هستند، یعنی راه رشد و معنا را باز کرده‌اند.

 و سخن پایانی؟

نکته پایانی تأکید بر فرمایش حضرت امام(ره) است که اسلام پیامبر(ص) تحت عنوان اسلام ناب محمدی با قرائت‌های غلط از اسلام ازجمله اسلام رحمانی، اسلام متحجرین، اسلام آخوندهای درباری و اسلام ترسوها متمایز است. اسلام ناب محمدی تعریف مشخصی دارد که در سیره و روایات پیامبر(ص) و آل‌الله(ع) تثبیت شده است. ‌امیدوارم سالروز ولادت پیامبر(ص) سالروز ارجاع ما مسلمانان به‌طور عام امت اسلامی به گنجینه اسلام ناب محمدی باشد و آن بیت مولوی خطابش به ما نباشد که گفت: «شیر را بچه همی‌ماند بدو/ تو به پیغامبر به چه ‌مانی؟ بگو».

خبرنگار: آمنه مستقیمی