وقف، عملی صالح و باقی و انفاقی بدون منت است. صدقه‌ای دائمی و یادگاری نیکو؛ همچنان که در امالی شیخ صدوق از امام صادق(ع) نقل شده است «بهترین چیزی که انسان از خود به یادگار می‌گذارد سه چیز است؛ فرزند نیکوکاری که برای انسان استغفار کند، سنت نیکی که مردم در آن به او اقتدا کنند و صدقه‌ای که پس از او جریان داشته باشد». وقف همان صدقه جاریه‌ و از سازوکارهای تأمین مالی اسلام مانند خمس، زکات، هبه و... برای تحقق امر خیر در جامعه است.

گفت‌وگوی ما با حجت‌الاسلام والمسلمین احمد شرفخانی، رئیس مرکز امور خیریه سازمان اوقاف و امور خیریه کشور درباره آفات فرا روی سنت حسنه وقف و راهکارهای عملی برای برون‌رفت از این مشکلات است.

وقف، پلی میان دنیا و آخرت

حجت‌الاسلام شرفخانی در ابتدا با اشاره به پیشینه وقف در اسلام می‌گوید: پیامبر اکرم(ص) و اهل‌بیت(ع) در زمان حیات گهربار خود، نه تنها در پی احسان و نیکی به اطرافیان و مسلمانان بودند بلکه به دلیل آینده‌نگری و تأمین منافع و مصالح مسلمانان، به‌طور عملی به دیگران سنت نیکوی وقف را آموزش می‌دادند. وقف «تحبیس العین و تسبیل المنفعة» است، یعنی عین مال را حبس کرده و منفعتش بر اساس نیت واقف عمل شود. این عمل صالح، جزو احکام امضایی دین اسلام است، یعنی در دیگر ادیان الهی نیز برقرار بوده و این عمل خیر شکل می‌گرفته اما دین مبین اسلام دوام و قوام ویژه‌ای به وقف بخشید و قوانین و مقررات مناسب‌تری برای وقف در بحث مالکیت، اراده و اختیار و اینکه موقوفه مادام‌العمر در قالب وقف باقی بماند تعیین کرد. رسول‌ خدا(ص) علاوه بر اینکه خود در امر وقف پیشقدم بود، دیگر مسلمانان را نیز به این امر خیر تشویق می‌کرد تا حدی که جابر بن عبدالله انصاری نقل کرده: از اصحاب پیامبر(ص) کسی نبود که توان مالی داشته باشد و چیزی را وقف نکند. پس از پیامبر(ص)، امیرالمؤمنین علی(ع) و حضرت زهرا(س) و سایر اهل‌بیت(ع) نیز موقوفات بسیاری داشتند.

ایشان با اشاره به اینکه کمیت وقف در ۴۰سال پس از انقلاب اسلامی، افزایش ۲.۵برابری نسبت به مدت مشابه پیش از انقلاب اسلامی داشته است، ادامه می‌دهد: وقف گره زدن دنیا و آخرت و عملی است که دنیای فناپذیر را به دنیای باقی تبدیل می‌کند و تا قیامت انسان می‌تواند از خیرات و برکات مادی و معنوی اموال خود بهره ببرد. پیدایش سنت حسنه وقف به صورت اسلامی همراه با سایر سنن واجب و مستحب اسلام به وسیله منادیان اسلام، از حدود سال ۶۵۱میلادی و از زمان فتح ایران به دست مسلمانان به‌تدریج در کشورمان مرسوم شد. هر چند در ابتدا تشکیلات منظمی نداشت اما به مرور آنچنان رونقی پیدا کرد که به گواه تاریخ و آنچه در کتاب تاریخچه اوقاف اصفهان آمده است «در اواخر دوره حکومت صفویه، املاک و باغ‌ها و اراضی اصفهان به حدی وقف شده بود که برای موقوفات جدید، زمین طِلق در اصفهان پیدا نمی‌شد». این شرایط با حکومت ظالمانه طاغوت دچار گسستگی و نابسامانی شد اما با پیروزی انقلاب اسلامی دوباره رونق گرفت.

وقف در حوزه علم و فناوری از نیازهای مهم جامعه امروز است

رئیس مرکز امور خیریه سازمان اوقاف و امور خیریه کشور تشریح می‌کند: وقف به عنوان سیستمی پویا و بازوی نیرومند، کارکردی مؤثر در جامعه دارد، چرا که انسان‌های خیراندیش در طول تاریخ تا امروز، همیشه و هر زمان خلأ یا مشکلی در جامعه به وجود می‌آمد، درصدد خدمت به مردم و رفع نیازها و برآورده کردن نیازهای قشر کم‌درآمد جامعه برآمده و با موقوفات جدید، مشکلات را ساماندهی می‌کردند. به همین دلیل وقف آثار و کارکردهای بسیاری در حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، بهداشتی، دینی و مذهبی و کالبدی در جامعه دارد.

حجت‌الاسلام شرفخانی یادآور می‌شود: بر اساس آخرین آمار و با توجه به فرهنگ غنی اسلام در کشورمان حدود ۲۳۰هزار موقوفه با حدود ۸۰۷نیت مختلف واقف در سراسر کشور شناسایی و ثبت شده است که با احتساب زیر نیت‌ها و شرایط خاص واقفان، حدود ۳۶هزار و ۲۰۰ نیت محسوب می‌شود. این تعدد و تکثر، نشان از تنوع نیات واقفان و نگاه اندیشمندانه و آینده‌نگرانه واقفان برای رفع نیازها و توسعه کشور توسط خیراندیشان دارد. وقف‌هایی که آثار ارزشمندی دارد. به‌طور نمونه گسترش فرهنگ وقف میزان فقر و محرومیت را در جامعه کاهش می‌دهد، چرا که وقف یکی از راه‌های توزیع مجدد درآمد است و با توزیع مجدد درآمد، سرمایه‌های جامعه در اختیار همگان قرار می‌گیرد و با بهره‌مندی همگان از امکانات رفاهی و اقتصادی، زمینه‌های تکامل در ابعاد فرهنگی و اجتماعی فراهم می‌شود.

ایشان به دیگر آثار وقف نیز اشاره و بیان می‌کند: وقف در حیات اجتماعی کشور کارکردهای متعدد و مؤثری دارد، مانند تأمین هزینه‌های ساخت و تعمیر مساجد، بقاع متبرکه، مدارس و بیمارستان‌ها، برگزاری اعیاد و آیین‌های مذهبی، کمک به بینوایان، دانش‌آموزان و تأمین مسکن برای نیازمندان و اجاره زمین‌های زراعی، باغ‌ها، مغازه‌ها و کارگاه‌های وقفی به پیشه‌وران و جویندگان کار و همین‌طور رفع آسیب‌های اجتماعی، افزایش رفاه جامعه و گسترش سلامت در کشور و ... وقف در حکومت دینی سبب توسعه سیاسی نیز می‌شود. از سرفصل‌های مهم و اثرگذار وقف، علم و فناوری است، چرا که بخش قابل توجهی از مدارس، مراکز علمی، کتابخانه‌ها و حوزه‌های علمیه از موقوفات هستند. تربیت علما و اندیشمندان و تشویق و ترغیب علما برای وقف نیز از آثار مهم وقف است که با توجه به نیاز امروز جامعه، به نظر می‌رسد در حوزه علم و فناوری هنوز به وقف نیازمندیم.

آسیب‌شناسی فرهنگ وقف در جامعه

این استاد حوزه و دانشگاه به راهکارهای اثربخش برای بهبود وضع وقف در کشور اشاره کرده و توضیح می‌دهد: به نظر می‌رسد ابعاد مختلف وقف با تمام ظرفیت والای آن، به علت وجود موانع و مشکلات، بررسی و نهادینه نشده است. البته اگر با آمار و شاخص‌های دیگر کشورهای اسلامی مقایسه کنیم، شرایط مطلوبی داریم اما نسبت به شاخص‌های تمدن ایرانی اسلامی و پیشینه خود، وضعیت قابل قبولی نداریم و آن‌طور که شایسته مردم نیکوکار کشورمان است، وقف به‌صورت همه‌گیر نهادینه نشده است. در سال‌های اخیر آسیب‌های چندی در بُعد عرضه وقف در جامعه، موجب کمرنگ شدن این امر خداپسندانه شده است که به مواردی از آن اشاره می‌کنیم. یکی از مهم‌ترین این عوامل که نیاز به تحلیل دقیق‌تری دارد، وضعیت اقتصادی جامعه است. مدیریت ضعیف موقوفات و به‌کارگیری نکردن مدیران کارآمد و به تعبیری ناکارآمدی بعضی از متولیان در کنار نبود قوانین و مقررات درباره جابه‌جایی و برخورد با متولیان متخلف و ناکارآمد در اداره‌کرد اقتصادی وقف و نداشتن راهبرد و چشم‌انداز نحوه اداره اقتصادی موقوفات از نکات و عوامل مهمی است که اصلاح آن می‌تواند به بهبود و رونق وقف در کشور کمک کند.

ایشان اضافه می‌کند: ضعف جدی در نگاه جامع و کلان به نحوه سرمایه‌گذاری در موقوفات وجود دارد و در این راه نیاز به گسترش و مشارکت مردم در مدیریت موقوفات و اجرای امینانه نیات واقفان داریم. بی‌اعتمادی به ساختارهای دولتی، یکی دیگر از عواملی است که سبب شده بر مدیریت نهاد وقف اثر بگذارد. چرا که مردم مدیریت موقوفات را دولتی می‌دانند در حالی‌که نهاد وقف، نهادی غیردولتی است. در کنار این موارد تلاش رسانه‌های غربی بر تبلیغ امانیسم، منفعت‌طلبی و سودجویی را نباید نادیده گرفت. هر چند در کشور ما روحیه انفاق و احسان پیشینه خوبی دارد اما چنین تصویری از وقف سبب می‌شود ارزش‌ها به سمت داشته‌های ظاهری سوق داده شود.

وقف فقط برای پولدارها نیست

شرفخانی به مواردی دیگر نیز اشاره کرده و می‌گوید: متأسفانه نبود شفافیت در مدیریت به‌خصوص مدیریت مالی موقوفات و نداشتن تبلیغ و ترویج فرهنگ وقف با رویکرد روزآمد، مشکلات جدی در حوزه وقف به وجود آورده است. میان مردم و مدیریت وقف، رسانه مناسبی نداریم و عملکرد و آثار موقوفات در جامعه اطلاع‌رسانی نشده یا خیلی کمرنگ به آن پرداخته می‌شود. ترویج کمرنگ احکام وقف از طریق علما و حوزه‌های علمیه نیز سبب شده مردم اطلاعات کمتری از ساختار و ابعاد وقف داشته باشند. لازم است با ساختارهای اقتصادی و بهره‌وری بالا موقوفات را اداره کنیم تا بر اساس درآمد موقوفه، نیت واقف را عملیاتی و اجرایی کنیم. شفافیت در اجرای امینانه نیات واقفان، ترویج فرهنگ وقف با فناوری‌ها و ابزار روز و ادبیات جدید، همین‌طور استفاده از ظرفیت فضای مجازی از دیگر راهکارهایی است که به رونق وقف در جامعه کمک می‌کنند. بعضی فکر می‌کنند وقف برای پولدارهاست درحالی‌که همه مردم با شرکت در وقف‌های مشارکتی و گروهی می‌توانند واقف باشند. استفاده از وقف در ساختارهای آموزشی کشور و تدوین کتاب‌ در راستای ترویج و تبلیغ فرهنگ وقف و الگوسازی واقفان و معرفی موقوفات و نصب تابلوهای مختلف از درآمد و هزینه موقوفات در هر منطقه می‌تواند به ترویج و تبلیغ فرهنگ وقف و نهادینه کردن حکم الهی در جامعه کمک شایانی داشته باشد.