طی چند دهه اخیر افـزایش سـاخت‌وسـازهای سـاختمانی در شـهرها همواره بـا تخریب ساختمان‌های نـه چنـدان قـدیمی، تـوأم بوده اسـت. ساختمان‌هایی که بیشتر آن‌هـا بـا مصـالح غیـربـومی و جدید مانند آجرسفال، سنگ‌پلاک، گچ، سیمان، فـولاد، شیشه و یا مصـالح کـاملاً صـنعتی و شـیمیایی از قبیـل آلومینیـوم، مـواد پلاسـتیکی، قیـر و مصـالح ترکیبـی همچون آزبسـت‌هـا و ایرانیـت‌ها ساخته شده‌اند و موجب آسیب‌های زیست‌محیطی جبران ناپذیری می‌شوند.

این درحالی است که مصالح جدید و غیربومی، مصالحی هستند که پس از تخریـب قابلیت بازیافت در محیط زیست را ندارند و به عنوان نخاله در حاشیه شهرها انباشته و موجب تخریـب محـیط ‌زیسـت نیز می‌شوند. از این‌رو، انتخـاب مصـالح در مناطق جغرافیایی مختلف یکـی از تصـمیمات معمـار در فراینـد طراحی است که اگـر بـه شـکلی صـحیح و بـا مطالعـه صورت نگیرد، جبران خسارات آن دشوار خواهـد بـود. بر همین اساس امروزه بی‌توجهی به ظرفیت‌های ناشی از کاربرد مصالح بومی و ناهماهنگی و انطباق معماری با اقلیم منطقه به یکی از دغدغه‌های مهم دانش معماری تبدیل شده است و اکنون این پرسش مطرح است تفـاوت ساخت‌وساز بومی با ساختمان‌های جدید چیست و چرا از مصالح بومی در ساخت‌وسازهای جدید استفاده نمی‌شود؟

حفظ ذخیره انرژی با استفاده از مصالح بومی
یک عضو هیئت علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله در پاسخ به این پرسش به اهمیت استفاده از مصالح بومی در ساخت و سازهای مناطق جغرافیایی مختلف اشاره کرد و به ما گفت: استفاده از مصالح بومی یا خاص در مناطق مختلف به‌ویژه در کشور پهناوری همچون ایران از قدیم باب بوده است و همان‌طور که تاریخ شهرسازی و معماری کشور نشان می‌دهد در پهنه‌هایی از شمال کشور مصالح چوبی مورد استفاده قرار می‌گرفته و یا در مناطق مر کزی از خشت‌وگل و سنگ استفاده می‌شده و در مناطق گرمسیری نیز از چوب به عنوان یک منبع تجدیدپذیر و چند کاربردی استفاده شده است.
فریبرز ناطقی‌الهی با بیان اینکه مصالح بومی، مصالحی مفید و سازگار با شرایط محلی بوده است، افزود: در گذشته سیستم‌های سرمایشی و گرمایشی فعلی نبوده و استفاده صحیح از مصالح می‌توانسته موجب سازگاری سازه در مناطق اقلیمی شود. به عنوان نمونه استفاده از مصالح خشت و گلی و مصالح سنگی در برخی از مناطق کشور در تابستان موجب خنکی و ذخیره سرما و طی ایام زمستان موجب ذخیره گرما در خانه‌ها می‌شود.
این استاد نمونه کشور در مهندسی سازه و زلزله ادامه داد: برخی از کشورهای توسعه یافته با انجام تحقیقات گسترده معایب و مزیت‌های استفاده از مصالح بومی را استخراج کرده و به این نتیجه رسیده‌اند که استفاده از مصالح بومی در مناطق جغرافیایی خاص بی‌دلیل نبوده است و اکنون می‌توان استفاده از مصالح بومی را در ساخت وسازهای برخی از کشورها از جمله پرو – کشوری در آمریکای جنوبی-، آرژانتین، شیلی و بعضی از نقاط آفریقا دید. ولی مسئله‌ای که امروزه مطرح است اینکه در گذشته بیشتر ساختمان‌ها کوتاه مرتبه و یک طبقه بوده و امکان استفاده از مصالح بومی به همان روش سنتی فراهم بوده، اما اکنون استفاده از این مصالح در ساختمان‌های چندطبقه نیازمند به‌کارگیری همزمان مصالح بومی و فناوری جدید است.
ساختمان‌های مقاوم و دوستدار محیط‌ زیست
ناطقی‌الهی با اشاره به تجربه موفق برخی کشورها در استفاده از مصالح ترکیبی- یعنی ترکیب مصالح بومی با بتن یا الیاف - خاطرنشان کرد: در حال حاضر در برخی از کشورها ساختمان‌های چند طبقه با مصالح بومی ساخته می‌شود که اتفاقاً همه جوانب مهندسی و ایمنی در برابر زلزله نیز در آن‌ها لحاظ شده است. به این ترتیب ما هم می‌توانیم جنبه‌های مهندسی ساختمان و مقاوم‌سازی آن‌ها را با استفاده از مصالح خشتی مدنظر قرار دهیم و ساختمان‌هایی مقاوم و دوستدار محیط‌ زیست بسازیم.  اما متأسفانه با وجود اینکه طی دوره‌ای از تاریخ از مصالح بومی به صورت عاقلانه در ایران استفاده می‌شده، طی دوره‌ای استفاده از مصالح بومی در کشور منسوخ شده و در آیین‌نامه‌های فعلی ساخت‌وساز نیز به وضوح ممنوعیت استفاده از مصالح بومی در ساختمان‌سازی‌ها اعلام شده است. درحالی که به همان نسبت که استفاده مطلق از مصالح بومی در ساخت بناهای چند طبقه خطا بوده، ممنوعیت استفاده از مصالح بومی در ساخت‌وسازهای جدید نیز خطاست.
وی یادآور شد: طی سال‌های اخیر کشورهای توسعه‌یافته بر استفاده ترکیبی از مصالح بومی و به‌کارگیری فناوری‌های جدید تأکید دارند و براین باورند استفاده ترکیبی از مصالح بومی و مصالح مدرن نه تنها در صرفه‌جویی انرژی، انسجام سازه و طراحی زیبایی ساختمان‌ها بسیار تأثیرگذار است، بلکه به لحاظ اقتصادی نیز مقرون به صرفه است. ناطقی‌الهی افزود: استفاده از مواد خام محلی برای ایجاد فراورده‌های جانبی ساخت و ساز ترکیبی، یک رویکرد پایدار است. این کار نه تنها تأثیرات مخرب‌زیست محیطی را کاهش می‌دهد، بلکه ویژگی‌های منحصر به فرد هر منطقه را نیز منعکس و از میراث فرهنگی و هنری جوامع تجلیل می‌کند و در عین حال استانداردهای ساخت و ساز مدرن را نیز رعایت می‌کند. استفاده از مواد خام محلی، تأثیرات مخرب زیست‌محیطی را کاهش می‌دهد.
سازگاری مصالح بومی با محیط زیست
این استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله افزود: استفاده از مواد خام محلی برای ایجاد فراورده‌های جانبی ساخت‌وساز ترکیبی، یک رویکرد پایدار است که این کار نه تنها تأثیرات مخرب زیست‌محیطی را کاهش می‌دهد، بلکه درعینِ حال اینکه استانداردهای ساخت‌وساز مدرن را در ساخت ساختمان‌های چندطبقه رعایت می‌کند، ویژگی‌های منحصر به فرد مناطق نیز حفظ می‌شود. ناطقی‌الهی به تجربه چندین هزار ساله ایرانیان به احداث بناهای خشتی‌وگلی که اتفاقاً در اقلیم‌های مناسب ماندگاری هم داشته است، اشاره و تأکید کرد: نباید در استفاده از مصالح بومی غفلت نشان دهیم. معتقدم باید مهندسی به این نوع از مصالح نیز توجه نشان دهد؛ زیرا تجربه نشان داده است سازگاری مصالح بومی با طبیعت بسیار زیاد است.

دکتر ناطقی‌الهی با اشاره به تولید الیافی که به استناد مجلات جهانی در ایران طی پروسه‌ای  سه‌ساله تولید شده است، گفت: این الیاف ترکیبی با بتن با استفاده از فناوری جدید برای مقاوم‌سازی سازه‌های آجری تولید شد که با قرار گرفتن یک لایه از این الیاف روی دیوارهای آجری، ساختمان در برابر زلزله بسیار مقاوم می‌شود و عمر ساختمان ارتقا می‌یابد که این مصالح ترکیبی در مناطق مختلف کشور و برای سازه‌های مختلف خشتی‌وگلی، سنگی و آجری قابل استفاده است. ضمن آنکه در سایر کشورها نیز برای مقاوم‌سازی و ارتقای کیفی سازه‌های چوبی از مصالح ترکیبی خاص الیاف چوب استفاده می‌شود.
نگاه صنعت ساختمان‌سازی در ایران
وی با انتقاد از اینکه در کشور ما ساخت‌وسازها به سمت استفاده از بتن و فلز رفته است، افزود: نگاه صنعت ساختمان‌سازی ما نگاه صفر و یک است و با حرکت در مسیر استفاده از مصالح بتنی و فلزی، مزیت‌های مصالح بومی را به فراموشی سپرده است و این یکی از نقاط ضعف صنعت ساختمان‌سازی کشور محسوب می‌شود. در حالی که استفاده از مصالح ترکیبی موجب حفظ میراث فرهنگی و هنری جوامع خواهد شد که در دنیا از اهمیت ویژه‌ای برخوردار و در رونق صنعت توریسم بسیار تأثیرگذار است، به همین دلیل چندسالی است که استفاده از مصالح بومی در کشور ما نیز مورد توجه بوم‌گردی‌ها قرار گرفته است که البته ضرورت دارد پایداری سازه نیز مورد توجه قرارگیرد.
به گفته ناطقی‌الهی اگر ما بتوانیم با انجام تحقیقات علمی و به کمک مصالح ترکیبی استفاده از مصالح بومی را در مناطق مختلف کشور تقویت کنیم، با ایجاد تحول در صنعت ساختمان‌سازی می‌توان علاوه بر حفظ فرهنگ و هنر جوامع مختلف، با به‌کارگیری مصالح بومی و مقاوم‌سازی آن‌ها با استفاده از مصالح مدرن- مصالح ترکیبی- ساختمان‌هایی چند طبقه و مقاوم در برابر زلزله ساخت. وی افزود: مصالح بومی، سازگاری مناسبی با محیط‌ زیست دارد و با توجه به اینکه بیش از دو سوم ابنیه‌ای که در بافت‌های تاریخی قرار دارند با استفاده از مصالح بومی به‌ویژه مصالح خشتی ساخته شده‌اند، ضرورت دارد نظام مهندسی ساختمان و سایر سازمان‌ها و مراکزی که ضوابط مهندسی را تهیه و تدوین می‌کنند، به استفاده از مصالح بومی در صنعت ساختمان توجه نشان دهند.