حجت الاسلام و المسلمین «امیر علی حسنلو»، استاد سطوح عالی حوزه و مدیر گروه تاریخ و سیره مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه های علمیه در یادداشتی به فلسفه مهاجرت حضرت فاطمه معصومه(س) به قم پرداخته که مشروح آن به شرح زیر است:

رابطه عاطفی حضرت معصومه(س) و امام رضا(ع) چگونه بوده است و چرا دارای اهمیت است؟

ارتباط معنوی و عاطفی بسیار قوی بین این دو خواهر و برادر وجود دارد؛ ضمن اینکه هر دو از یک مادر هستند خانم نجمه مادر هر دو بزرگوار است؛ ارتباط دیگر اینکه هنوز بیش از ده سال از عمر شریف حضرت معصومه(س) نگذشته بود که پدر بزرگوارش را از دست داد و تحت تربیت امام رضا(ع) برادر بزرگوارش قرار می‌گیرد که با اقامت اجباری امام رضا(ع) در خراسان، این ارتباط آسیب می بیند، یک ارتباط عاطفی است که برادر با خواهر دارد و ارتباطی معنوی نیز هست و این ارتباط  برقرار است امام رضا (ع) در مدینه سرپرست خواهران و خانواده پس از پدر هست که این سرپرستی بعد از هجرت اجباری قطع می شود و برای خانواده یک لطمه عاطفی ایجاد می شود، لذا  حضرت معصومه(س) جهت جبران و ترمیم پیوند عاطفی برای دیدار و زیارت برادرش از مدینه به مقصد ایران و خراسان حرکت می‌کند و وقتی به شهر ساوه می‌رسند، به علت در گیری ماموران خلافت با کاروان حضرت و شهادت برخی از  برادران  و آسیبهای روحی بیمار و رنجور شده و به قم منتقل می‌شوند و مدت ۱۷ روز در قم و در سرای موسی بن خزرج به عبادت مشغول شده و بعد رحلت می‌فرمایند.  افزون برآن حضرت معصومه(س) برادر را ولی و امام خود می داند،   از این جهت ارتباط عاطفی برادر و خواهر نیز قابل توجه و مهم است و تنها رابطی خانوادگی نیست، بلکه رابطه و پیوند معنوی و کشش و جاذبه معنوی او را به سوی خراسان می کشاند؛ این بعد از قضیه مهم و دارای اهمیت فوق العاده هست و همه برکاتی که در قم پس از حضور حضرت معصومه(س) ایجاد شده از این بعد معنوی و عاطفی عمیق سرچشمه می گیرد.

آیا ولایتمداری حضرت معصومه و پیروی ار برادر در ادامه همان رابطه عاطفی است یا فصل مستقلی است؟ چه دلایل و اهمیتی برای این هجرت وجود دارد؟

قطعا ولایتمداری حضرت معصومه(س) و عشق او به برادر در همه این روند از هجرت تا کانون مهم دینی شدن مرکز ایران با حضورش در قم مرتبط می باشد؛ وقتی مأمون در سال ۲۰۰ هـ. ق امام رضا (ع) را به مرو فرا خواند و بنا به نقلی بعد از استقرار آن حضرت در ایران نامه‌ای خطاب به خواهر گرامی‌اش حضرت فاطمه معصومه(س) مرقوم فرمودند و آن را توسط یکی از غلامانش به مدینه منوره ارسال فرموده است. امام(ع) به غلامش دستور داد که در هیچ منزلی توقف نکند تا در اندک زمان ممکن آن نوشته را به مدینه برساند. غلام خود را به مدینه منوره رسانید و نامه امام هشتم را به خدمت حضرت معصومه(س) تسلیم نمود. و آن حضرت به مجرد رسیدن نامه برادرش خود را آماده سفر نمود ...

در نقل دیگر حضرت معصومه(س) بعد از یک سال از ورود حضرت رضا(ع) به سرزمین خراسان به قصد زیارت و دیدار با برادر خود از مدینه به قصد خراسان حرکت کرد... جمع بین دو گزارش ممکن هست که با حرکت حضرت معصومه به سوی ایران محقق شده است.

طبق این دو نقل حضرت معصومه(س) به شوق دیدار برادر و امام زمان خود در سال ۲۰۱ هـ با گروهی از اطرافیان خود از مدینه حرکت کرد و وقتی به ساوه رسید به عللی که در گیری ماموران خلافت با برادران نیز گفته شده است، سبب گردید که حضرت مریض شد. سؤال فرمود: تا قم چقدر راه است» گفتند: ده فرسخ، فرمود مرا به قم برسانید. او را به قم رسانیدند. بنا به نقل دیگر وقتی آن حضرت به ساوه رسیدند، عده‌ای از دشمنان اهل بیت(ع) با اشاره مأمون عباسی راه را بر آنان بستند و در یک درگیری نابرابر، همه برادران و اکثر همراهان مرد آن حضرت را به شهادت رساندند و حضرت معصومه از شدت تأثر و تألمات به سختی بیمار گشتند به نحوی که ادامه سفر برایشان ناممکن گردید. 

یحتمل مردم قم از آمدن حضرت معصومه(س) به ساوه اطلاع یافته و به استقبال آن حضرت رفته‌اند و با تجلیل و احترام به قم آوردند، یا خود او به طرف قم حرکت کرده است؛ طبق نقل کتاب معتبر تاریخ قم، روایت صحیح این است که چون خبر به آل سعد رسید با هم اتفاق کردند که از آن حضرت درخواست کنند به قم بیاید و موسی بن خزرج بن سعد اشعری بیرون آمد و چون به شرف ملازمت حضرت فاطمه رسید زمام ناقه او بگرفت و به جانب شهر بکشید و به در سرای خود فرود آورد. محل و سرای موسی بن خزرج  و حجره‌ای که حضرت معصومه در آن به عبادت پرداخته، اکنون مشخص و زیارتگاه است. 

بنابراین آنچه از منابع معتبر بر می آید اینست که حضرت معصومه(س) برای دیدن برادرعزیز به طرف ایران حرکت کرده است. شاید وضع نامطلوب مدینه برای زندگی (از جهت آزار و اذیت علویان توسط حکومت) و محدودیتهای آن در مصمم شدن حضرت معصومه تاثیر داشته باشد. همچنین در طول مسیر ایشان به تبلیغ امامت و تشیع نیز پر داخته باشد. ولی عمده دلیل مسافرت حضرت معصومه، زیارت برادر بوده است.

در هر صورت دراین فرایند و در این هجرت تاریخی بزرگ ضمن اینکه پیوند عاطفی معنوی در بالاترین سطح جلوه گر است، حکمتهایی دیگری نیز وجود دارد که حضرت را به سوی ایران کشیده است تا این حقیقت و پیشگویی اهل بیت (ع) که قم را عش و پناهگاه اهل بیت (ع) نامیده اند با حضور این بانوی بزرگ ومقدس محقق  شود ودرباره قم و مرکزیت علمی وتمدنی آن پس از کوفه که در پیشگویی های اهل بیت (ع) وجود دارد نیز محقق  و عینیت یافت؛ قم پس از هجرت این بانو نه تنها کانون بزرگ علمی اسلام شد بلکه یکی از کانونهای بزرگ مکتب اهل بیت و پایگاه شیعه گردید که آثار این مرکزیت و تکون همچنان تا عصر حاضر استمرار دارد.

حضرت با این هجرت به عنوان بانویی از خاندان وحی چه نقشی برای زنان در احیای دین و حق ترسیم کردند؟

نقش زنان مسلمان را هرگز نمی توان در حیات دین و دینداری نفی کرد؛ شاید توان گفت که نقش زنان کلیدی تر از نقش مردان است و این یک واقعیت هست که رمز وراز واقعی موفقیت مردان در تمام امور به دست زنان هست؛ این نقش بزرگ را می توانیم از آغاز اسلام با نمونه دقیق وقطعی مثال بزنیم؛ خدیجه همسر رسول الله در استقرار دین نقش اساسی داشت ودر همراهی برای پیشرفت دعوت و پشتیبانی از رسول الله همت تمام نمود واگر نبود ایثار خدیجه از هر لحاظ موفقیت پیامبر (ص) با سختی ها همراه بود که قابل تصور نیست؛ خدیجه از دوجهت همراه همسرش بود اول اینکه همراهی با حضرت در تمام مراحل دعوت دوم اینکه تقدیم ثروت و دارائی خود به حضرت برای نشر اسلام و گسترش دعوت این دومسئله بسیار مهم بود از همه مهم تر اینکه به همسر ش اولین ایمان آورنده است واین بود که خانه محمد شد اولین کانون نشر اسلام واولین پایگاه اسلام واگر خدیجه همکاری نداشت موفقیت تقریبا نا ممکن بود؛ بنابراین این نقش دینی زنان از اینجا شروع می شود؛ حضرت فاطمه دختر خدیجه هست نقش او نیز اساسی در حفظ دین است از جهاتی اولین جهت این است که فاطمه در همسری با علی وهمکاری با او در تمام جهاد ودفاع که از اسلام شد نقش دارد او می توانست مانع حضور در جهاد ودفاع باشد اما فاطمه با علی همکاری می نماید سختی ها را تحمل می کند بعنوان همسر و تربیت فرزندان را و مسئولیت خانه وزندگی را به دوش می کشد تا علی در بیرئن از منزل در تمام فعالیتهای مذهبی ونشر دین بتواند شرکت نماید بعد از پدر اگر نبود موضع فاطمه در مقابل انحراف دین آمیخته با تمام انحرافات و اختلافات از بین می رفت  دفاع فاطمه از ولایت بی مانند است چون نقش مادرش در دفاع از نبوت خدیجه در حصر علیه نبوت جان تقدیم کرد وفاطمه در هجمه به دین شهید راه دین شد تا دین بماند ...تا اینجا روشن است که نقش زنان بنیانی در پیشرفت امور دین بوده است؛ هجرت حضرت معصومه(س) را نیز باید از این زاویه دید وبررسی کرد آمدن او به سوی ایران و رفتن به قم یک تصادف نیست، حضورش در قم  تحولی بزرگ در شکوفایی دین ایجاد کرد خدیجه وفاطمه با معرفت وشناخت به عشق همسران خود در راه دین عمر خود را فدا کردند؛ حضرت معصومه(س) به عشق برادر وبه شوق دیدار به سوی ایران روانه شد و عمرش در قم پایان یافت؛ اما قم پس از حضور رحلت حضرت فاطمه معصومه(س) کانون دین می شود وتحولات بزرگی در آن روی می دهد که در تاریخ بی نظیر است؛ نقش و محوریت قم همانند مدینه  است در تمدن اسلامی، با توجه به تاریخ علم در مراکز علمی مختلف دنیا اگر این نقش را مورد بررسی دقیق دهیم و شهرها وکانون های علمی دنیار بر شماریم، شهر قم مسلما یکی از برجسته ترین کانونهای علمی است، اگر آثار فاخر واثر گذار آن را بررسی کنیم این حقیت روشن خواهد شد؛

این هجرت تاریخی برای بانوان می تواند درس آموز و الگو و سر مشق باشد که از این هجرت و درسایه ولایت اهل بیت (ع) و معنویت سرشار عاطفه برادر بزرگوارش چه انواری که تاقیامت استمرار خواهد داشت به بشریت خواهد تابید؛ این هجرت تداعی کننده یک حادثه تاریخی بزرگ نیز هست که نقش زن و بانوی عفیفه و مطیع اهل بیت (ع) همچنان در اسلام و رونق مکتب در طراز نقش مردان و رهبران بزرگ دینی قرار داشته است که بانوان باید به این نکته مهم توجه نمایند که هرگز از تلاش خود برای پیشرفت وترقی وگسترش مکتب کوتاهی ننمایند؛ اگر حضور امام رضا(ع) خراسان وشرق ایران را کانون مهم علم و فرهنگ نمود حضور خواهرش مرکز ایران را بعنوان کانون بزرگ علم و فرهنگ متجلی نمود.

 مهاجرت حضرت معصومه به ایران به چه دلیل روی داد و چه آثاری در گسترش شیعه داشت؟

دلایل هجرت در محورهای قبلی بیشتر توضیح داده شد اما این هجرت یک سرنوشت الهی و حکمتهای آسمانی دارد چنانکه در حدیث معراج یادی از شهر قم می شود ونقش آن در گسترش توحید ومعنویت مطرح است؛ لذای دلایل حکمت محوری نیز مطرح است که معادل سفر با حکمتها وبرکت های  برادر به خراسان است که در آن روز گار مایه حفظ دین و تقویت اسلام شد، این سفر بزرگ نیز همطراز و همسان با آن سفر است از حیث پیامدها وآثار، چرا که  پس از حضور حضرت معصومه ـ علیها السلام ـ در شهر قم به عنوان یک شهر بزرگ علمی مورد توجه قرار گرفت، و به تدریج این شهر تبدیل به مرکزی در علم گردید وتمدن اسلامی از این چشمه معرفت سیراب گردید در سایه نو فاطمه معصومه (س) قم پس از حضور ورحلت این بانو به قطبی علمی مبدل شد و از آن روز به بعد تا به امروز این مرکزیت درخشش بیشتری داشته است؛ قم مدتها در مکتب نقل حدیث محوریت  و بر مکاتب دیگر جهان اسلام رجحان داشت؛ به همین جهت مرکزتجمع بزرگان شیعه و دانشمندانی بود که مکتب بغداد و ری به آن نیازمند بودند؛ طلوع علم از قم با محوریت کتابهای حدیثی به اوج رسید و میراث آن در شکل گیری مجموعه های روایی شیعه تاثیر وسهم قابل توجهی داشته است؛ شیخ صدوق یکی از مهمترین گردآورندگان وموسسین مکتب حدیثی اسلام است؛ آثار او در آثار دیگرمحدثان اسلامی  تاثیر مستقیم دارد؛ در روش حدیث نگاری ودقت در جمع آوری حدیث؛ مکتب ری و بغداد دومکتب حدیثی مهم از نظر مبنا و اندیشه و فکر نیز متاثر از مکتب قم بوده است؛ پس از آغاز غیبت کبری گرایش از نقل روایت به تعقل و اجتهاد و عقلگرایی و تفسیر نیز در قم بالنده شد که در مکاتب دیگر جهان اسلام موثراست؛ از اینرو اگر عناصر مهم تمدن اسلامی مورد دقت تامل و معرفت قرار گرفته و بر اساس نقش عناصری مورد سنجه واقع شود بهره گیری تمدن اسلامی از محتوای غنی مکتب قم فزون تر از همه مکاتب است؛ با روندی که درتاریخ وسیر علمی حدیث شناسی دیده می شود دوره فترت در تولید علم از ناحیه قم بسیار اندک و ناچیز است؛ در حالیکه سهم مکاتب دیگر علمی با فرو پاشی برخی از عناصر محوری بیشتر دیده می شود؛ از اینرو سهمی که حضور بابرکت حضرت معصومه(س) درقم ایجاد کرده به این تکاپوی وسیع علمی تحرک و بالندگی وسیعی همراه با نوآوری بخشیده است.

پس از حضور حضرت معصومه(س) در قم این شهر و این منطقه از مرکز ایران و شهرهای پیرامون مثل کاشان و آوه وری از کانون قم تغذیه فکری دارند؛ به تدیج که تاریخ سپری می شود قم به خاطر حضور حضرت معصومه(س) مورد توجه معصومین بعدی است؛ اشاره معصومین قبلی حتی پیامبر(ص) در حدیث معراج به عظمت معنوی وجایگاه قم معطوف به حضور حضرت معصومه(س)، این بانوی عرشی از تبار عصمت و اهل بیت (ع) را باید قدر دانی نمود؛ در سایه حرم پر نورش مردان بزرگی  از فقها و اندیشمندان و محدثان بزرگ تربیت یافته و همچنان دامنه ی این مربی گری معنوی حضرت تا قیامت استمرار خواهد داشت؛ در زمینه سازی ظهور حضرت مهدی (عج) نیز این تجلی علم و معرفت نقش بزرگی خواهد داشت؛ عرفا و دانشمندانی که در جوار بارگاهش آرمیده اند هریک در رتبه معنوی تالی تلو معصومند و در عرفان و علم در اوجند؛ ای بسا بسیاری از آنان در گمنامی به سر برده و خدمات معنوی آنان پنهان و نا گفته و یا نامشان نیز نا شناخته است؛   حکما و فلاسفه و فقها و عرفا و قرآن شناسان بزرگی در جوار مزار کریمه اهل بیت (ع) غنوده اند که ذکر نامشان مسرت بخش دلهای دانش پژوهان و جویندگان علم و عارفان اهل دل است؛ معنویت یاد و نامشان به اندازه ای جاذب دلهاست و رونق بخش حلقه های علمی که از تمام نقاط عالم  جویندگان  علم را به سوی خود دل ربوده است؛

 اکنون از دهها کشور جهان اسلام و دیگر کشورها در شهر مقدس قم به عشق «عش اهل بیت» جویندگان علم مشتاقانه به جمع محبان اهل بیت (ع) در ایران پیوسته و فقه و علوم اهل بیت (ع) را فراگرفته و در سراسر دنیا منتشر می نمایند؛ و این گسترش علوم اهل بیت(ع) از قم در همه جهان تا ظهور منجی بشریت نور افکنی خواهد نمود. این خود مصداق کلام ائمه(ع) است که فرمودند: علم از کوفه غروب و از  قم خواهد درخشید به همه دنیا و این گوشه ای از برکات هجرت این بانوی کریمه اهل بیت(ع) است؛

از دیگر برکات و آثار این کانون معصومه محور قیام امام خمینی در قم است، این قیام بیداری فراگیر و بزرگ تاریخی برای جهان اسلام و دربرابر مستکبرین بود؛ اندیشه ای که امام داشت در این حوزه و در جوار قبر مطهر کریمه اهل بیت (ع) شکل گرفت و منجر به انقلاب بزرگی در ایران گردید؛ مبانی این انقلاب، اندیشه های فقهی و عرفانی و فلسفی امام بود که از مکتب اهل بیت (ع) برآمده بود؛ این انقلاب بزرگ تمام تحولات دنیا و محاسبات استعمارگران را پس از تجزیه ممالک اسلامی و تکه تکه نمودن آنها به هم زد و همه تعاملات دنیا را که طراح آن جهان خواران بودند به چالش کشید؛   همه این صداها از قم  به عالم پژواک شد و منتشر گردید؛ پیروزی های معنوی و مادی و پیشرفتهای علمی بزرگی در سایه این انقلاب  محقق شد؛   از این روی می توان گفت شهر مقدس قم و حرم حضرت معصومه(س) نه تنها در گذشته تاریخ ایران اسلامی  و تمدن  اسلامی و رونق فرهنگ اهل بیت(ع) در ایران اثر بزرگی بر جای گذاشته است؛ بلکه در تحولات تاریخ معاصر تمام دنیا وبنیان تمدن نوین اسلامی نیز یکی از کانون های  مهم و اصلی است.

فضایل حضرت فاطمه معصومه(س) آنگاه معلوم می شود  که پیوند آن بزرگوار با علم معلوم گردد. علم و دانش این بانوی گرامی اسلام بیش از آن است که در معرض شناخت ما قرار گرفته است. جایگاه علم در دین مبین اسلام بسیار خطیر است. خداوند متعال علم و دانش را از الطاف خاص و ویژه خود به پیامبران و دانشمندان و اولیاء خود قرار داده و آنان را به علم ممتاز و مفتخر نموده است، درک و دریافت وحی و ابلاغ آن را با علم عجین کرده است. برای پی بردن به فضیلت و مقام والای حضرت معصومه(س) و اینکه چرا و چگونه بوده است که آن بانوی کریمه در بین دیگر امامزادگان از برتری و جلالت شأن ویژه برخوردارند در این خصوص کافی است به فضایل و ویژگی های علمی آن بانوی گرامی پی ببریم.

برخورداری حضرت معصومه(س) از برجستگی علمی و نیز با حضورش در قم، روح بزرگ علمی از مدینه به ایران مهاجرت کرد؛ همان سان که با حضور برادرش در خراسان علم از مدینه غروب کرد و در ایران و شرق ممالک اسلامی طلوع نموده، امام رضا(ع) به منزله خورشید از مدینه غروب و در شرق ممالک اسلام  طلوع کرد، علم الهی نیز با آن حضرت در خراسان طلوع کرد، که پس از حضور آن حضرت خراسان هم از جهت تمدنی روز به روز در پیشرفت بود هم از لحاظ علمی و رویش عالمان کم نظیر تاریخ، که در بلاغت و هنر نوشتن سرآمدان تمام روزگار در جهان اسلام شده اند، بسیاری از دانشمندان بلیغ و زبردست در این منطقه پرورش یافته اند، نفس قدسی امام و جلسات علمی و مناظرات با دانشمندان فضای خراسان را علمی کرد و عالمان و فقیهان بزرگ اسلام از اهل سنت و شیعه از این دیار برخاستند، همین پیوند و قرابت علمی در حضرت معصومه(س) نیز وجود داشت، چنان که نقل شده جمعی از شیعیان به مدینه آمدند تا به محضر امام کاظم(ع) برسند و جواب سئوالات خود را بگیرند، حضرت حضور نداشت، مراجعه کنندگان که سئوال علمی داشتند، می خواستند از در خانه حضرت با یأس و ناامیدی و اندوه برگردند اما حضرت معصومه(س) که هنوز به سن بلوغ نرسیده بودند تمام سئوال های آنان را پاسخ داد. شیعیان، مدینه را ترک و در بیرون شهر با امام روبرو شدند و پاسخ های حضرت معصومه(س) را به آن حضرت نشان دادند و امام با دیدن دستخط و پاسخ های دخترش اظهار شعف و شادی نمود و فرمود «فداها ابوها» پدرش فدای چنین دختری باد.