قدس؛ ​​​​​​​نشست اخیر بیست و سومین دوره از سری نشست‌های سران دولت‌ها محسوب می‌شود و البته با نشست دیگری که میان رهبران عالی کشورهای عضو برگزار می‌شود ( آخرین اجلاس آن تیرماه امسال و در شهر آستانه برگزار شد) تمایز داشته و به لحاظ ساختاری در رده دوم اهمیت قرار می‌گیرد. بنابر اطلاعات منتشر شده از سوی دولت پاکستان، در نشست اخیر بیش از ۱۲نخست‌وزیر، معاون رئیس‌جمهور و یا وزیر خارجه حضور دارند که هیئت‌های دیپلماتیک نیز آن‌ها را همراهی می‌کنند.
سازمان همکاری شانگهای با هسته اولیه پنج کشور چین، روسیه، قزاقستان، قیرقیزستان و تاجیکستان و با نام شانگهای۵ بنیان‌گذاری شد و بعدها با اضافه شدن کشور ازبکستان، به سازمان همکاری شانگهای تغییر نام داد و در سال۲۰۰۱ دبیرخانه آن در چین راه‌اندازی شد. به‌تدریج کشورهای دیگری مانند هند، پاکستان و ایران نیز به این جمع اضافه شدند و در نهایت عضویت رسمی کشور بلاروس نیز در همین اواخر مورد تأیید قرار گرفت.

فروکش کردن التهاب‌ها و نگرانی‌های امنیتی میزبان
پاکستان در شرایطی خود را مهیای میزبانی از نشست سران سازمان همکاری شانگهای می‌کرد که در هفته‌های اخیر التهاب‌ها و تنش‌های سیاسی و امنیتی در این کشور به نقطه اوج خود رسیده بود. صرف‌نظر از گسترش اقدامات تروریستی در ایالت‌های مختلف این کشور، وعده مخالفان دولت برای برگزاری تجمع اعتراض‌آمیز در پایتخت، همزمان با آغاز نشست شانگهای، موضوعی بود که بیش از همه دولت پاکستان را نگران می‌کرد؛ به‌ویژه آنکه تجمعات گذشته مخالفان با بروز خشونت و درگیری توأم شده بود. اما به نظر می‌رسد این نگرانی‌ها با عقب‌نشینی دولت در برابر مخالفان و اجابت درخواست‌هایشان در مورد رفع ممنوعیت ملاقات با عمران‌خان برطرف شده و این نشست بین‌المللی در فضایی به دور از تجمعات اعتراضی و التهاب‌های سیاسی برگزار می‌شود. 

دستور کار نشست سازمان همکاری شانگهای
براساس اعلام سخنگوی وزارت خارجه پاکستان، دستورکار رسمی نشست اسلام‌آباد بر چند محور متمرکز است؛ گفت‌وگو در زمینه‌های اقتصاد، تجارت، محیط زیست، پیوندهای اجتماعی و فرهنگی، بررسی عملکرد یک‌ساله سازمان شانگهای و تصویب بودجه آن. با این حال روشن است به سیاق گذشته و بر اساس مبانی ایجادکننده سازمان همکاری شانگهای، مسائل امنیتی در حوزه‌های مختلف نیز مورد بحث قرار خواهد گرفت؛ چنان‌که وزیر اطلاع‌رسانی پاکستان از مذاکرات سران در مورد راه‌های غلبه بر چالش‌هایی مانند تروریسم و همچنین بررسی تحولات خاورمیانه و اوضاع فلسطین خبر می‌دهد.

سازمان شانگهای در نیمه راه همکاری‌های اقتصادی - اجتماعی
 به نظر می‌رسد سازمان همکاری شانگهای با هدف و ماهیتی سیاسی - امنیتی تشکیل شده است، چنان‌که در اساسنامه سازمان از سه موضوع تجزیه‌طلبی، تروریسم و افراط‌گرایی به عنوان «سه عنصر اهریمنی» نام برده شده است.علاوه بر این، ماهیت شکل‌گیری آن را با تشکیل بلوکی قدرتمند در برابر تلاش غرب برای هژمونی و سلطه بر جهان، مرتبط می‌دانند. در چنین شرایطی گسترش حیطه همکاری‌ها در سطوح اقتصادی و اجتماعی را به سختی می‌توان در زمره اهداف بنیادین سازمان قرار داد. آنچه تاکنون رخ داده نیز تقریباً بر همین موضوع دلالت دارد، کما اینکه بیشتر تبادلات و مراودات اقتصادی میان اعضای شانگهای به صورت دوجانبه و چندجانبه و در خارج از چارچوب‌های سازمانی انجام شده است. این نکته‌ای است که رئیس‌جمهور قزاقستان در یکی از نشست‌های سران عالی با صراحت به آن اشاره دارد: «پس از ۲۰سال فعالیت، حتی یک پروژه بزرگ تحت نظارت سازمان همکاری شانگهای اجرا نشده است»؛ بنابراین برای بهره‌برداری از ظرفیت‌های عظیم اقتصادی و تجاری اعضای شانگهای باید برنامه‌ریزی‌های گسترده‌ای در حوزه همکاری و انسجام هر چه بیشتر اعضا انجام گیرد. معرفی یک ارز مشترک برای مبادلات میان کشورهای عضو، امضای پیمان‌هایی برای تجارت آسان، گسترش همکاری‌ها در حوزه انرژی و یا تشکیل یک سیستم مشترک بانکی که بتواند با تحریم‌های یک‌جانبه اعمال شده از سوی غرب مقابله کند، همگی می‌تواند بخشی از این گسترش همکاری‌های اقتصادی تلقی شود. 
اما در حوزه همکاری‌های اجتماعی می‌توان به مواردی همچون مبارزه با فقر در کشورهای عضو سازمان اشاره کرد. اینکه افغانستان به عنوان عضو ناظر سازمان در شرایط فقر مطلق قرار داشته و کشورهای اروپایی بزرگ‌ترین کمک‌دهنده مالی به این کشور باشند نه تنها با نیات سازمان برای ممانعت از نفوذ غرب هماهنگی ندارد، بلکه با گسترش همبستگی‌های ملت‌های شانگهای نیز همخوانی ندارد. یا در موردی دیگر اینکه پاکستان در تنگنای مالی به نهادهای وابسته به غرب همچون صندوق بین‌المللی پول متوسل شده و کشورهای سازمان همکاری شانگهای نتوانند اقدام مؤثری در بهبود شرایط آن انجام دهند، بدون شک می‌تواند سبب تضعیف درونی همبستگی‌های اجتماعی اعضای شانگهای شود.

بهره‌گیری از ظرفیت‌های اثرگذاری بر امنیت منطقه‌ای و جهانی 
همان‌طور که پیش از این اشاره شد، سازمان همکاری شانگهای بر مبنای توجه به مسائل و چالش‌های امنیتی و به‌خصوص مداخلات خارجی در منطقه شکل گرفت. در دو دهه گذشته سازمان همکاری شانگهای در این زمینه دستاوردهای خوبی داشته است که گسترش چشمگیر اعضای سازمان، بهبود روند همکاری‌ها در حوزه‌هایی مانند مبارزه با تروریسم و موادمخدر و اتخاذ مواضع روشن سیاسی در برابر برخی بحران‌های منطقه‌ای و بین‌المللی را می‌توان بخشی از آن تلقی کرد. مواضع سازمان در نشست آستانه (تیر ۱۴۰۳) دربرابر بحران خاورمیانه و محکومیت جنایات رژیم صهیونیستی در غزه و همچنین مواضع شفاف آن در قبال تشکیل کشور فلسطینی را می‌توان از جمله همین موارد برشمرد. به نظر می‌رسید در نشست اخیر هم این موضوع در کانون توجه سازمان قرار داشته و در بیانیه پایانی سازمان گنجانده شود. با توجه به عضویت دو کشور چین و روسیه در سازمان شانگهای و موقعیت آن‌ها در شورای امنیت سازمان ملل، بدون تردید مواضع این سازمان درخصوص بحران خاورمیانه از ظرفیت تأثیرگذاری قابل توجهی برخوردار بوده و با کمی انسجام و هماهنگی بیشتر حتی می‌تواند از یک‌سو نقشی چشمگیر و تعیین‌کننده در کاهش و یا حل و فصل بحران بر عهده گیرد و از سوی دیگر روند یک‌جانبه‌گرایی غرب و نگاه جانبدارانه آن‌ها در حمایت از رژیم صهیونیستی را تضعیف کند.

خبرنگار: میراحمدرضا مشرف