از القاب‌ زیبا، جذاب و کاربردی امام علی بن موسی‌الرضا(ع) لقب «اخلاق رضیّه» است. محدث و فقیه عالی‌قدر، علامه مجلسی در موسوعه بحارالانوار، در ضمن زیارت شریفه جوادیه، به این لقب پرمعنا اشاره دارد. نکته مهمی که درخصوص این فقره از زیارت جوادیه قابل ذکر است اینکه آن حضرت را «اخلاق رضیّه» یعنی نفس و خودِ اخلاق پسندیده می‌دانیم نه کسی که دارای اخلاق رضیه است؛ یعنی آن حضرت در بالاترین درجه اخلاق پسندیده قرار دارد و بالاتر از آن وجود ندارد.

توفیق پیدا کردیم چهارشنبه هر هفته خوانندگان عزیز را میهمان شرح یکی از القاب مبارک امام رضا(ع) کرده و در گفت‌وگو با علما و اندیشمندان حوزه و دانشگاه، از جام معارف ناب رضوی، جان تشنه خویش را سیراب کنیم. این هفته در محضر استاد خارج حوزه علمیه قم، آیت‌الله سیدمجتبی نورمفیدی، از شرح لقب زیبای «اخلاق رضیّه» بهره‌مند خواهیم شد؛ به امید آنکه گامی در راستای افزایش معرفت خود نسبت به آن امام همام برداریم.

از القابی که حضرت رضا(ع) را به آن می‌خوانیم، لقب «الاخلاق الرّضیه» است. اگر ممکن است درباره ریشه و معنای این لقب توضیحی بفرمایید.

از القاب‌ زیبا، جذاب و کاربردی حضرت ثامن‌الحجج امام علی بن موسی‌الرضا(ع)، لقب «اخلاق رضیّه» است. محدث و فقیه عالی‌قدر، علامه مجلسی در موسوعه بی‌نظیر و گرانسنگ بحارالانوار، جلد ۹۹ در ضمن زیارت شریفه جوادیه، به این لقب پرمعنا و والا اشاره دارد. نکته مهمی که درخصوص این فقره از زیارت جوادیه قابل ذکر است اینکه آن حضرت را «اخلاق رضیّه» یعنی نفس و خودِ اخلاق پسندیده می‌دانیم و این از باب «زید عدل» است. با این توضیح که وقتی شخصی به بالاترین درجه از عدالت برسد دیگر او را عادل نمی‌گوییم بلکه بالاتر از آن، وی را «عدل» می‌گوییم، یعنی او خودِ عدل است. در اینجا هم حضرت رضا(ع) را خودِ «اخلاق رضیّه» لقب داده‌اند نه کسی که دارای اخلاق رضیه است؛ یعنی آن حضرت در بالاترین درجه اخلاق پسندیده قرار دارد که بالاتر از آن وجود ندارد.

برای خوانندگان رواق چند گزاره از اخلاق پسندیده امام رضا(ع) را تبیین کنید.

البته ابعاد اخلاقی آن حضرت بسیار گسترده و وسیع است و سخن گفتن درباره آن شاید نیاز به روزها بحث و سخنرانی دارد؛ اما به حکم «آب دریا را اگر نتوان کشید؛ هم به قدر تشنگی باید چشید» این گفت‌وگو را به ذکر برخی از فضائل اخلاق رضیّه آن حضرت معطر می‌کنیم. در روایتی که شیخ صدوق رحمةالله در کتاب شریف عیون اخبارالرضا(ع) نقل کرده، برخی از صفات اخلاقی آن امام همام آمده که برای تبرک و تیمن، آن‌ها را مرور خواهیم کرد. آن حضرت هرگز با گفتارش دل کسی را نرنجاند و به کسی اهانت نکرد: «مَا رَأَیتُ أَبَا الْحَسَنِ الرضا(ع) جَفَا أَحَداً بِکلَامِهِ قَط». ایشان هرگز به کسی ناسزا نگفت و به احدی دشنام نداد: «وَ لَا رَأَیتُهُ شَتَمَ أَحَداً مِنْ مَوَالِیهِ وَ مَمَالِیکهِ قَطُّ». امام رضا(ع) هرگز سخن کسی را قطع نمی‌کرد و اجازه می‌داد فرد سخنانش را تمام کند و به آخر برساند: «وَ مَا رَأَیتُ قَطَعَ عَلَی أَحَدٍ کلَامَهُ حتَّی یفْرُغَ مِنْه». ایشان هنگام نشستن در حضور دیگران که مقابل و یا اطراف حضرت نشسته بودند، پای خود را دراز نمی‌کرد: «وَ لَا مَدَّ رِجْلَیهِ بَینَ یدَی جلِیسٍ لَهُ قَط». در حضور دیگران به دیوار تکیه نمی‌داد و این را خلاف ادب می‌دانست: «وَ لَا اتَّکأَ بَینَ یدَی جَلِیسٍ لَهُ قَط». هرگز دیده نشد آب دهان خود را بیرون اندازد: «وَ لَا رَأَیتُهُ تَفَلَ قط». با صدای بلند نمی‌خندید بلکه خنده‌اش تبسم بود: «وَ لَا رَأَیتُهُ یقَهْقِهُ فِی ضَحِکهِ قَطُّ بَلْ کان ضَحِکهُ التَّبَسُّمَ»، میهمان را گرامی می‌داشت و او را به کار وادار نمی‌کرد: «نَزَلَ بِأَبِی الْحَسَنِ الرضا(ع) ضَیفٌ وَ کانَ جالِساً عِنْدَهُ یحَدِّثُهُ فِی بعْضِ اللَّیلِ فَتَغَیرَ السِّرَاجُ فَمَدَّ الرَّجُلُ یدَهُ لِیصْلِحَهُ فَزَبَرَهُ أَبُوالْحَسَنِ(ع) ثُمَّ بَادَرَهُ بِنَفْسِهِ فَأَصْلَحَهُ ثُمَّ قَالَ إِنَّا قَوْمٌ لَا نَسْتَخْدِمُ أَضْیافَنَا؛ میهمانی بر امام علی بن موسی‌الرضا(ع) وارد شد و تا شب هنگام نزد آن حضرت نشسته و سخن می‌گفت، ناگهان چراغ دچار مشکل شد و شعله‌اش فرو افتاد. میهمان خواست دست برد که چراغ را درست کند؛ ولی حضرت رضا(ع) مانع شد، سپس خود اقدام به اصلاح چراغ کرد، آنگاه فرمود: ما مدعی هستیم میهمان خود را به کار وانمی‌داریم».

اخلاق آن حضرت با زیردستان خود چگونه بود؟

آن حضرت نمونه کامل اخلاق رضیه و پسندیده بود، به‌ویژه با خدمه و زیردستان هرگز بدرفتاری و بداخلاقی نمی‌کرد و با بهترین شکل ممکن با آن‌ها رفتار می‌کرد. باز برای تیمن و تذکر به چند نمونه از اخلاق عالی آن حضرت با زیردستان اشاره می‌کنیم. ایشان هرگز به غلامان و زیردستان خود دشنام نمی‌داد و با زبان خشن با آن‌ها صحبت نمی‌کرد: «مَا رَأَیتُ أَبَاالْحَسَنِ الرِّضَا(ع) جَفَا أَحَداً بکلِمَة»، با آنان سر یک سفره می‌نشست: «أَجْلَسَ مَعَهُ علَی مائِدَتِهِ مَمَالِیکهُ وَ مَوَالِیه»، اجازه نمی‌داد غلامان وقت غذا به احترام او بلند شوند و از آن بالاتر در لحظه ورود، به خدمتکاران و حتی میهمانان اجازه نمی‌داد به احترام او از جا برخیزند: «قالَ لَنا اَبوُالحَسنَ(ع) : اِن قُمتُ علی رؤوسکُم وَ اَنتُم تَاکُلوُنَ فَلا تقوُموُا حَتّی تَفرَغوُا وَ لربَّما دَعا بَعضُنا فَیُقالُ لَهُ، هم یاکُلوُنَ فَیَقوُلُ: دَعهُم حَتّی یَفرَغوُا». از جسارت افراد درمی‌گذشت: روزی حضرت وارد حمام شد، سربازی داخل حمام بود. از حضرت خواست آب بر سروصورت او بریزد. حضرت این عمل را انجام داد. مردی وارد حمام شد، درحالی که حضرت را می‌شناخت، پس فریاد کشید: وای بر تو، هلاک شدی! آیا پسرِ دخترِ رسول خدا(ص) را به خدمت گرفته‌ای؟ پس آن سرباز، خود را روی دست و پای امام انداخت و با ناله و تضرع عرض کرد: ای پسر رسول خدا(ص) چرا وقتی به شما دستور دادم آب بر بدنم بریزید نافرمانی نکردید؟ حضرت لبخندی زد و با ملاطفت فرمود: «اِنها لَمثوُبَةٌ وَ ما اَردت اَن اَعصِیَکَ فیما اَثابَ عَلَیه» یعنی آن کار ثواب داشت؛ به همین خاطر قصد نکردم در کاری که ثواب دارد تو را نافرمانی کنم. عبدالله بن صَلت، از مردی بلخی نقل کرده است: در سفر حضرت رضا(ع) به خراسان همراه ایشان بودم. روزی سفره انداخت و همه خدمه خویش را جمع کرد، عرض کردم: فدایت شوم! می‌خواهی برای آن‌ها سفره جدا پهن کنم؟ حضرت این پیشنهاد را رد کرد و فرمود: «مهْ إِنَّ الرَّبَّ تَبَارَک وَ تَعَالَی وَاحِدٌ وَ الْأُمَّ وَاحِدَةٌ وَ الْأَبَ وَاحِدٌ وَ الْجَزَاءَ بِالْأَعْمَالِ» یعنی ساکت باش، پروردگار بلندمرتبه همه ما یکی است. مادر و پدر همه یکی است و جزا و پاداش نیز براساس اعمال است.

این لقب حضرت رضا(ع) چه پیام اخلاقی برای ما دارد؟

وقتی آن حضرت در اوج و قله اخلاق قرار دارد و ما هم مدعی هستیم شیعیان و پیروان آن حضرتیم و همواره به زیارت ایشان مشرف می‌شویم و اظهار علاقه و محبت به آن حضرت و زائرانش می‌کنیم، باید در عمل هم این حب و مودت را ثابت کنیم. باید تا می‌توانیم خود را در همه جهات شبیه به آن حضرت کنیم، به‌خصوص در اخلاق. واقعاً چند درصد ما که ادعای پیروی از آن حضرت را داریم، به این روایاتی که از باب نمونه خواندم درباره سیره امام رضا(ع) عمل می‌کنیم؟ باید تصمیم بگیریم این محبت و ارادت ظاهری و قلبی را در عمل نشان دهیم. باید اخلاق ما با خانواده، زیردستان و همه مردم بر اساس سیره اخلاقی امام رضا(ع) باشد که اگر این‌گونه شد می‌توانیم مدعی پیروی از آن حضرت شویم: «صَلَّی اللهُ عَلَیْکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ صَلَّی اللهُ عَلَی رُوحِکَ وَ بَدَنِک».