جهاد با نفس که در حدیث پیامبر اسلام(ص) جهاد اکبر نامیده شده، مبارزه‌ای دائمی است که در آن، انسان باید بر غرایز نفسانی خود غلبه کند تا به کمال انسانی و قرب الهی دست یابد.

در دنیای امروز، انسان‌ها به دنبال تحقق آرامش درونی، کمال انسانی و ارتقای معنوی خود هستند. یکی از مهم‌ترین مفاهیمی که در قرآن کریم و احادیث اهل‌بیت(ع) بر آن تأکید شده، «جهاد با نفس» یا همان «جهاد اکبر» است. این مفهوم که مبارزه با نفس و خواسته‌های نفسانی را به عنوان مهم‌ترین جهاد معرفی می‌کند، در متون دینی و روایی جایگاه ویژه‌ای دارد. در گفت‌وگو با آیت‌الله سید صادق پیشنمازی، فقیه و پژوهشگر تاریخ اسلام و نماینده استان مازندران در مجلس خبرگان رهبری به بررسی این موضوع و ابعاد مختلف آن پرداخته‌ایم.

جهاد با نفس؛ جهاد اکبر

آیت‌الله پیشنمازی در ابتدای گفت‌وگو با اشاره به مفهوم جهاد با نفس، می‌گوید: جهاد با نفس در حقیقت مبارزه‌ای است که انسان را در برابر تمایلات و غرایز خود قرار می‌دهد. در قرآن کریم و روایات اسلامی آمده است انسان در درون خود دو نوع کشش دارد؛ یکی کشش به سوی شهوات و گناهان و دیگری میل به کمال، تقوا و فطرت الهی. این دو نیروی متضاد درون انسان، جنگی درونی ایجاد می‌کنند که بر اساس آیات قرآن و احادیث اهل‌بیت(ع) این جنگ درونی، جهاد اکبر نامیده می‌شود.

ایشان در ادامه با بیان حدیثی نقل شده در معانی الاخبار بیان می‌کند: در حدیثی گرانقدر از امام علی(ع) آمده است پیامبر اکرم(ص) هنگامی که سپاهی را به جهاد اعزام کرد، پس از بازگشت آنان فرمود: «مَرْحَباً بِقَوْمٍ قَضَوْا الْجِهَادَ الْأَصْغَرَ وَ بَقِیَ عَلَیْهِمُ الْجِهَادُ الْأَکْبَرُ». پرسیدند: «جهاد اکبر چیست؟» پیامبر(ص) پاسخ داد «جهاد با نفس». امام علی(ع) سپس فرمودند: «افضل الجهاد من جاهد نفسه التی بین جنبیه» یعنی بهترین جهاد، جهاد با نفس است. این حدیث شریف بر اهمیت جهاد با نفس تأکید دارد و نشان می‌دهد جهاد تنها به میدان جنگ محدود نمی‌شود، بلکه جهاد اصلی درون انسان و در مقابله با نفس اماره و شیطان است. این جنگ درونی، جهاد اکبر است که انسان باید در آن پیروز شود تا بتواند در عرصه‌های دیگر زندگی نیز موفق باشد.

ویژگی‌های جهاد با نفس

آیت‌الله پیشنمازی در ادامه به برخی ویژگی‌های جهاد با نفس اشاره کرده و توضیح می‌دهد: یکی از ویژگی‌های برجسته جهاد با نفس، این است که این مبارزه همیشگی است و هیچ‌گاه پایان نمی‌یابد. حتی اگر فردی در یک دوره زمانی موفق به کنترل نفس و پرهیز از گناهان شد، باز هم باید مراقب نفس خود باشد تا از آن انحراف پیدا نکند؛ همان‌طور که امام علی(ع) فرموده‌اند «جهاد با نفس پایان ندارد». این به معنای آن است که مبارزه با نفس یک فرایند مداوم است که انسان باید در طول زندگی خود به آن ادامه دهد.

در ادامه، ایشان به اهمیت آمادگی برای این جهاد اشاره می‌کند: جهاد با نفس نیازمند آمادگی‌های روحی و روانی است، درست مانند جهاد فیزیکی که به تمرین و آمادگی جسمی نیاز دارد، جهاد با نفس نیز به تمرینات روحی و معنوی نیازمند است. عبادات، دعاها، ذکر و تفکر در مسائل دینی ازجمله ابزارهایی هستند که انسان را در این جهاد یاری می‌دهند.

گام‌های عملی در جهاد با نفس

آیت‌الله پیشنمازی سپس به گام‌های عملی در جهاد با نفس پرداخته و نکاتی را در این زمینه بیان می‌کند: برای پیروزی در جهاد با نفس، انسان باید گام‌های عملی مؤثری بردارد. نخستین گام، تقویت ایمان به خداوند و ایجاد ارتباط معنوی عمیق با او است. در آیات قرآن آمده است: «وَجَاهِدُوا فِی اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ» (حج ۷۸) یعنی جهاد واقعی جهاد در راه خداست. ارتباط با خداوند از طریق نماز، دعا و ذکر سبب می‌شود انسان در برابر وسوسه‌های نفس و شیطان مقاوم‌تر شود.

این پژوهشگر تاریخ اسلام سپس به اهمیت شناخت نفس اشاره کرده و یادآور می‌شود: شناخت دقیق نفس و ویژگی‌های آن، گام دوم در جهاد با نفس است. انسان باید از تمایلات و ضعف‌های درونی خود آگاه باشد تا در لحظات بحرانی بتواند تصمیم‌های صحیح بگیرد و از دام شیطان و نفس رهایی یابد. ضمن اینکه تقویت اراده و تصمیم‌گیری قاطع، عامل مهم دیگری برای موفقیت در جهاد با نفس است و برای غلبه بر تمایلات نفسانی، اراده‌ای قوی و مصمم نیاز است. انسان باید با تمرین و استمرار در اعمال صالح، اراده خود را تقویت کند.

اثرات جهاد با نفس بر زندگی فردی و اجتماعی

عضو خبرگان رهبری در پاسخ به این پرسش که جهاد با نفس چه تأثیری در زندگی فردی و اجتماعی انسان دارد، توضیح می‌دهد: جهاد با نفس نه تنها به کمال فردی کمک می‌کند، بلکه تأثیرات عمیقی در روابط اجتماعی دارد. فردی که نفس خود را کنترل کرده و از رذائل اخلاقی پاک می‌شود، به فردی با شخصیتی سالم تبدیل می‌شود. چنین فردی در روابط اجتماعی‌اش مهربان، راستگو و متواضع خواهد بود و این ویژگی‌ها سبب بهبود روابط فردی و اجتماعی خواهد شد.

وی همچنین به آرامش درونی حاصل از جهاد با نفس اشاره کرده و می‌افزاید: یکی از مهم‌ترین آثار جهاد با نفس، دستیابی به آرامش درونی است. فردی که در برابر خواسته‌های نفسانی خود مقاومت کرده و آن‌ها را در مسیر درستی هدایت می‌کند، به‌تدریج احساس رضایت درونی و آرامش بیشتری پیدا می‌کند. این آرامش به فرد کمک می‌کند در مواجهه با مشکلات زندگی با صبر و حکمت برخورد کند.

آیت‌الله پیشنمازی در پایان گفت‌وگو به اهمیت جهاد با نفس در زندگی انسان تأکید کرده و می‌گوید: جهاد با نفس یک مبارزه دائمی و مستمر است که به انسان کمک می‌کند به کمال انسانی دست یابد و از غفلت و انحرافات نفسانی دوری کند. این جهاد نه تنها موجب رشد فردی می‌شود، بلکه در ساخت جامعه‌ای صالح و اخلاقی نیز مؤثر است. بر همین اساس، جهاد با نفس در قرآن و احادیث اهل‌بیت(ع) به‌عنوان یک ضرورت انسانی و دینی معرفی شده است. اگر انسان در این جهاد موفق شود، به کمال انسانی دست می‌یابد و در مسیر نزدیک شدن به خداوند قرار می‌گیرد. جهاد با نفس همان جهاد اکبر است که انسان را به سوی کمال و قرب الهی رهنمون می‌کند.