کارشناسان معتقدند ضعف دیپلماسی آب بین ایران و افغانستان، به‌ ویژه در مورد رودخانه هیرمند که منبع اصلی تأمین آب این تالاب است، از عوامل اصلی این بحران محسوب می‌شود.

همین چند روز پیش بود که وزیر نیرو در واکنش به پرسشی درباره وضعیت حقابه تالاب هامون و رودخانه هیرمند، به ‌جای بررسی سازه‌های ایجاد شده و ضرورت بهره‌ گیری از ابزارهای موجود، به پروژه‌های هزینه‌ بر آبی وزارت نیرو در سیستان و بلوچستان اشاره کرده و اظهار داشت که همسایه شرقی ما به تعهداتش به قدر کافی عمل نکرده که باید بررسی شود به طوری که این اظهارات نشان‌دهنده اولویت‌ ندادن به دیپلماسی آب در مواجهه با این بحران است.

مشاور پیشین رئیس سازمان محیط زیست هم به دیپلماسی ضعیف ایران در زمینه آب اشاره می کند و می گوید:هم افغانستان که همسایه غربی ما است و هم ترکیه به عنوان همسایه شرقی، حقابه ایران  را سال هاست پرداخت نمی کنند؛ ترکیه یازده سد روی دجله و فرات بسته یعنی هم آب عراق، هم مقداری از آبی را که می آمد و هورالعظیم را مشروب می کرد مسدود کرده اند. در ترکیه یکی از بزرگ ترین سدهای دنیا را ساخته اند و مقدار زیادی آب از عراق، ایران و حتی سوریه دزدیده اند.

اسماعیل کهرم ادامه می دهد: این کشورها ایران را به خاطر دیپلماسی ضعیف در منگنه گذاشته اند و الان مدت هاست که ما نه اعتراضی نسبت به این وضع داشته ایم و نه حرفی زده ایم و نه هیئتی به افغانستان و دیگر کشورها برای گرفتن حقابه فرستاده ایم؛ انگار مسئله آب فراموش شده است.  

وی به آسیب دیدن اکوسیستم سیستان و تالاب هامون در اثرسوء مدیریت و بیش از دو دهه خشکسالی حاصل از سدسازی‌های کشور همسایه اشاره می کند و ادامه می دهد: نبود دیپلماسی فعال، نبود دغدغه دولتمردان، رویکردهای پیچیده و درهم‌ تنیده هیدروپلیتیکی افغانستان و ضعف جامعه مدنی موجب شده است جامعه سیستان چنین رویکردی را به صورت ناخودآگاه بپذیرند.

این کارشناس محیط زیست با تأکید بر اینکه خشک شدن تالاب هامون، نقش حیاتی این تالاب را در منطقه سیستان کمرنگ کرده و اراضی زیر کشت، بازده تولید و مهاجرت پرندگان  را کاهش داده و افزایش آلودگی هوا را نیز به دنبال داشته است، می گوید:مواضع ضعیف ایران در قبال سد سازی‌های افغانستان، نادیده گرفتن موضوع حقابه در معاهدات‌ حوزه دیپلماسی آب و محیط زیست بارزترین مثال‌هایی است که نشان از نبود دغدغه در رویکرد دولت‌های مختلف داشته و دارد.

کهرم بر لزوم تقویت دیپلماسی آب و همکاری‌های بین‌المللی برای حل بحران تالاب هامون تأکید می کند و می گوید: بدون یک رویکرد دیپلماتیک قوی و تعامل مؤثر با کشورهای همسایه، به‌ ویژه افغانستان، نمی‌توان به حل پایدار این مسئله امیدوار بود.

وی بر لزوم تقویت دیپلماسی آب و پیگیری جدی حقابه‌های ایران از رودخانه‌های مرزی تأکید می کند و  معتقد است: بدون این اقدامات، مشکلات زیست‌محیطی کشور تشدید خواهد شد ضمن اینکه وزارت امور خارجه ایران در زمینه دیپلماسی محیط‌ زیستی باید عملکرد منفعلانه خود را کنار بگذارد و حقوق آبی کشور را به‌طور مؤثر پیگیری کند.

وی با اشاره به اینکه تالاب هامون یک تالاب بین المللی است؛ یعنی از نظر مقررات بین المللی بین دو کشور ایران و افغانستان قرار گرفته است،  می گوید: پیشتر زمانی که باد از روی هامون عبور می کرد، نشاط و زندگی را برای دهات و شهرهای اطراف به ارمغان می برد، اما وقتی هامون خشک شد، همین باد، شن و خاک را با خود آورد به طوری که بسیاری از روستاها مدفون شدند.

این کارشناس محیط زیست با بیان اینکه در زمان نخست وزیری امیرعباس هویدا قراردادی بین ایران و افغانستان منعقد شد که طبق آن هر ثانیه ۲۶ متر مکعب حقابه ما از رود هیرمند بود، ادامه می دهد: افغان ها و بخصوص بعد از روی کار آمدن طالبان بد قولی های بسیاری کردند و سهم ما را از این حقابه ندادند، هرچند که ایران هیئتی را برای حل و فصل این موضوع به افغانستان  فرستاد، اما بی نتیجه ماند و باز هم آن  ۲۶ متر مکعب بر ثانیه را ندادند و تالاب هامون هر روز خشک و خشک تر شد و الان هم که به کل خشک شده است.

کهرم با بیان اینکه ساخت سدهایی مانند سد کجکی و سد کمال‌خان در افغانستان بدون در نظر گرفتن معاهدات بین‌المللی و حقابه ایران، انجام شده‌اند، ادامه می دهد: مدیریت خصمانه منابع آبی توسط افغانستان و ساخت سدها و بندهای متعدد، مانع ورود آب به ایران شده و تالاب هامون را در وضعیت نامناسبی قرار داده است که این موضوع نیازمند پیگیری دستگاه دیپلماسی برای برخورداری از حق‌آبه رودخانه هیرمند است.

وی به موضع افغان ها(طالبان)درخصوص حقابه ایران برای تالاب هامون اشاره می کند و ادامه می دهد:طالبان عنوان کردند که اگر حقآبه  تالاب هامون را می خواهید باید به ما نفت بدهید و این کشکمش هنوز هم در قالب فرستادن هیئت های مختلف دو کشور ادامه دارد که به نتیجه ای نرسیده است.

این کارشناس محیط زیست با تأکید براینکه پرداخت نکردن حقابه تالاب هامون کار را به جایی رسانده که متأسفانه چاه نیمه ها هم شروع به خشک شدن کرده اند، می گوید:چاه نیمه ها گودال هایی است که آب رودخانه هیرمند را در خود جای می دهد و از آنجا و در کیلومترها دورتر آب هامون را در زاهدان مورد استفاده مردم قرار می دهد.

کهرم با تأکید بر اینکه رودخانه هامون از شمال شرقی افغانستان حدود ۷۹۰ کیلومتر راه را طی می کند تا به تالاب هامون برسد، می افزاید: دربین این دو نقطه به دلیل خشکسالی در سال های اخیر دره مرگ قرار گرفته که این دره شکاف های عمیقی است که مقدار زیادی از آب را می بلعد؛ یعنی حتی اگر افغان ها آب را باز کنند این آب ابتدا باید آن شکاف های عمیق را پر کند و سپس به تالاب هامون برسد.