امام محمد بن علی باقر(ع)، پنجمین امام شیعیان و شکافنده علوم الهی، در دوره‌ای سرشار از چالش‌های فکری و سیاسی، نور علم و آگاهی را در دل تاریکی‌های تفکرات انحرافی و جهل قرار داد. در عصر حکومت بنی‌امیه که جهان اسلام با موج‌های گوناگون فکری و مذهبی روبه‌رو بود، امام باقر(ع) به‌عنوان رهبر علمی و دینی، نه تنها با نقدِ دقیق مکاتب انحرافی، بلکه با تأسیس مدارس علمی، آموختن فقه و تفسیر صحیح قرآن و هدایت اندیشه‌های دینداران، به اصلاح بنیادین جامعه اسلامی پرداخت.

در این مسیر، امام باقر(ع) با نگاه ژرف به مسائل زمانه به‌طور گسترده‌ای به نشر علوم آل‌محمد(ع) پرداخت، به‌گونه‌ای که از ایشان با لقب «باقرالعلوم» یاد می‌شود؛ لقبی که گویای شکافتن اقیانوس‌های دانش و تجلی اسرار علمی است که تا امروز بر امت اسلام سایه‌افکنده است.

در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر احمد فلاح‌زاده، به بررسی زندگی علمی و اجتماعی امام باقر(ع) می‌پردازیم و به تبیین نقشی که ایشان در حفظ و گسترش تعالیم اسلامی و رفع انحرافات فکری و اصلاح جامعه اسلامی داشته‌اند، خواهیم پرداخت.

نهضت علمی و اصلاحات فرهنگی امام باقر(ع)

حجت‌الاسلام فلاح‌زاده در ابتدای گفت‌وگو به شرایط اجتماعی و سیاسی زمانه امام باقر(ع) اشاره کرده و می‌گوید: امام باقر(ع) در زمانی به امامت رسید که جامعه اسلامی تحت تأثیر مکاتب فکری مختلف قرار داشت. در دوران خلافت بنی‌امیه، حکومت‌های اموی تلاش داشتند مفاهیم اسلامی را به نفع خود تفسیر کرده و مشروعیت حاکمیت خود را به اثبات برسانند. در این دوران، گروه‌های فکری و دینی متعددی چون معتزله، خوارج، غالیان و زیدیه شکل گرفته بودند که بسیاری از آن‌ها با اندیشه‌های اهل‌بیت(ع) مخالفت می‌کردند. در چنین شرایطی، امام باقر(ع) با توان علمی و سیاسی خود، اصلاحات عمده‌ای را در جامعه اسلامی آغاز کرد.

ایشان در بیان راهکارهای امام‌باقر(ع) برای اصلاح جامعه اسلامی نیز توضیح می‌دهد: پنجمین امام شیعیان در فرایند اصلاح جامعه اسلامی، چهار مرحله اساسی را دنبال می‌کرد. آن حضرت با زمان‌شناسی و درک شرایط زمانه و پرورش نیروهای علمی و فرهنگی در این راه قدم می‌گذاشت. امام‌باقر(ع) با آغاز نهضت علمی و ترویج دانش دینی و جریان‌سازی سیاسی و فرهنگی، با شجاعت به نقد مکاتب انحرافی پرداخته و از طریق علم، مناظره و تبیین آموزه‌های اهل‌بیت(ع)، اصول صحیح دینی را در جامعه اسلامی تبیین می‌کرد. ایشان از همان ابتدا فهم عمیقی از شرایط اجتماعی و سیاسی داشت و از آن بهره‌برداری می‌کرد.

جهاد علمی امام باقر(ع) در برابر ظلم اموی

عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب یادآور می‌شود: یکی از ویژگی‌های برجسته امام باقر(ع) توجه دقیق به جریان‌های فکری و فرهنگی جدید بود. ایشان از طریق مناظره‌های علمی و منطقی با مکاتب مختلف مانند معتزله، زیدیه و حتی غالیان، باورهای انحرافی را رد و حقیقت دین را آشکار می‌کرد. امام باقر(ع) از علم و عقل به‌عنوان ابزاری برای مقابله با انحرافات استفاده می‌کرد و در این زمینه هیچ‌گاه از تبیین حقیقت عقب‌نشینی نمی‌کرد. آن حضرت در برابر هر نوع انحراف علمی، دینی و فکری، چه درون جامعه مسلمانان و چه در میان اقلیت‌های دینی و فرقه‌های مختلف، سعی داشت با دلایل محکم عقلی و شرعی، مردم را به مسیر درست هدایت کند. امام باقر(ع) به علم و عقل در کنار ایمان و تقوا تأکید ویژه‌ای داشت و در واقع یکی از مهم‌ترین اقدامات ایشان، تأسیس مکتب علمی بود که آثارش تا روزگار ما باقی مانده است.

امام باقر(ع) چگونه با خلیفه‌های اموی و سیاست‌های آن‌ها مواجه می‌شد؟ دکتر فلاح‌زاده توضیح می‌دهد: امام باقر(ع) در برابر خلفای اموی، سیاست‌های متفاوتی داشت. در زمان خلافت ولید بن عبدالملک، امام باقر(ع) به‌طور پنهانی به فعالیت‌های علمی پرداخته و از این طریق دانش دینی را در میان مردم منتشر می‌کرد. در زمان سلیمان بن عبدالملک و عمر بن عبدالعزیز نیز حضرت(ع) توانست از فرصت‌های سیاسی برای گسترش علم و اصلاحات استفاده کند. ایشان در زمان عمر بن عبدالعزیز که به‌طور نسبی فضای آزادی بیشتری برای مشورت با علما ایجاد شده بود، همچنان تأثیرگذار بود. یکی از اقدامات مهم امام باقر(ع) در برابر خلافت اموی، تأسیس حوزه‌های علمی در مدینه بود که دانش‌آموختگان زیادی در آنجا تربیت شدند و به ترویج علم و فرهنگ اهل‌بیت(ع) پرداختند. این حوزه‌ها به‌ویژه در زمینه‌های فقه، تفسیر قرآن و علوم حدیث نقش بسیار مؤثری داشتند. امام باقر(ع) در این دوران توانست بسیاری از علمای برجسته‌ای را تربیت کند که بعدها در تاریخ اسلام تأثیرگذار بودند.

امام باقر(ع) پاسدار امامت و مهدویت

این پژوهشگر تاریخ تشیع به نقش امام باقر(ع) در اصلاح باورهای دینی جامعه اشاره و تشریح می‌کند: امام باقر(ع) اصلاحات دینی را به‌ویژه در زمینه امامت و مهدویت به‌طور جدی پیگیری می‌کرد. ایشان بر عصمت و نصّی بودن امامت تأکید می‌کرد و در مقابل نظریات انحرافی که امامت را مقطعی یا انتصابی نمی‌دانستند، مقاومت می‌کرد. آن حضرت(ع) در زمینه مهدویت، به تبیین صحیح این موضوع پرداخته و با بیان ویژگی‌های امام مهدی(عج) از انحرافات در این زمینه جلوگیری می‌کرد. ایشان همچنین تأکید ویژه‌ای بر وحدت مسلمانان داشت و همواره در سخنان خود به اهمیت اجتناب از تفرقه و اختلافات درون‌جامعه اسلامی اشاره می‌کرد. امام باقر(ع) با نقد نظرات فرقه‌ای و دعوت به اتحاد، پیام اصلاحی و تکامل‌بخشی را در جامعه اسلامی منتشر می‌کرد.

دکتر فلاح زاده ادامه می‌دهد: امام باقر(ع) در حوزه علم، یکی از پیشگامان بود. ایشان با تأسیس مکتب علمی گسترده، شاگردان بسیاری را تربیت کرد که بعدها این شاگردان به مبلغان و عالمان برجسته‌ای تبدیل شدند. امام باقر(ع) به‌ویژه در زمینه تفسیر قرآن، حدیث و فقه نقش اساسی ایفا کرد. ایشان قرآن را به‌عنوان منبع اصلی معرفت دینی معرفی کرده و بر اهمیت تفسیر قرآن به قرآن تأکید می‌کردند. امام باقر(ع) نه تنها در عرصه علمی، بلکه در تربیت نیروهای علمی و فرهنگی جامعه نیز گام‌های مؤثری برداشت. در این راستا، آن حضرت با اهتمام ویژه به حدیث‌نگاری و حفظ سنت‌های پیامبر اسلام(ص)، بسیاری از احادیث شریف اهل‌بیت(ع) را ثبت و در اختیار مردم قرار داد. این امر سبب شد بخش عمده‌ای از احادیث معتبر اهل بیت(ع) به نسل‌های بعدی منتقل شود و تحولی عظیم در انتقال علم و فرهنگ اهل‌بیت(ع) در تاریخ اسلام ایجاد شود.

باقرالعلوم(ع) بنیان‌گذار تغییرات در جامعه اسلامی

این کارشناس تاریخ اسلام تصریح می‌کند: امام باقر(ع) با ایجاد الگوهای معنوی و اجتماعی، توانست در جامعه اسلامی تغییرات بنیادینی ایجاد کند. این تغییرات در زمینه‌های مختلف، ازجمله رفتارهای فردی، بهداشت، اخلاق و نحوه تعاملات اجتماعی مشاهده می‌شود. امام باقر(ع) با توجه به شرایط خاص سیاسی و اجتماعی آن زمان، اصلاحات را به‌طور غیرمستقیم از طریق ترویج علم، ایجاد الگوهای رفتاری صحیح و مقابله با ظلم و فساد امویان پیاده می‌کرد. ایشان با توجه به شرایط زمانه، به‌گونه‌ای عمل می‌کرد که جامعه اسلامی تحت تأثیر آموزه‌های ایشان قرار بگیرد، بدون آنکه به‌طور مستقیم وارد تضاد با حکومت اموی شوند. در عرصه اجتماعی، امام باقر(ع) با تأکید بر اصول اخلاقی و رفتاری اسلامی مانند صداقت، انصاف، شجاعت در بیان حق و مبارزه با فساد، مردم را به اصلاح فردی و اجتماعی فرامی‌خواند. از نظر امام باقر(ع)، اصلاح جامعه اسلامی از اصلاح فرد آغاز می‌شود و در این راستا، ایشان در عرصه اجتماعی نیز بسیار موفق بودند.

دکتر فلاح زاده در پایان به میراث امام باقر(ع) برای جامعه اسلامی اشاره و بیان می‌کند: امام باقر(ع) با تأسیس مکتب علمی و فرهنگی، تأثیرات عمیقی بر جامعه اسلامی گذاشت. ایشان نه تنها در اصلاحات دینی، بلکه در اصلاحات اجتماعی و فرهنگی نیز نقشی برجسته ایفا کرد. امام باقر(ع) با تأسیس مدارس علمی، تربیت شاگردان برجسته و پیگیری اصلاحات در حوزه‌های مختلف، زمینه‌ساز گسترش اندیشه‌های اهل‌بیت(ع) و تحقق برخی از اهداف بلندمدت نهضت امام حسین(ع) شد. ایشان با تبیین مفاهیم صحیح دینی و اجتماعی، به جامعه اسلامی آگاهی بخشید و آثار اصلاحی ایشان در طول تاریخ ادامه دارد. آن حضرت(ع) با علم و آگاهی به مسائل پیچیده زمان خود، توانست مکتبی را پایه‌گذاری کند که علاوه بر پاسخ به سؤالات علمی، به مسائل اجتماعی و سیاسی جامعه اسلامی نیز توجه داشت. این مکتب علمی، به‌ویژه در حوزه فقه، حدیث و تفسیر قرآن، تا امروز نیز مرجع بسیاری از دانشمندان و عالمان اسلامی است.