یکی از اقدامات بسیار مهم پیشوای پنجم شیعیان، امام محمد باقر(ع)، ایجاد نهضت فراگیر علمی و توسعه علوم اسلامی است. عصر امامت آن حضرت، همزمان با دوران ضعف و انحلال امویان بود؛ به همین دلیل فرصت و شرایط مناسبی برای امام فراهم شد تا با برگزاری جلسات علمی، به تبلیغ و ترویج معارف ناب اهل بیت(ع) و تربیت شاگردان شایسته پرداخته و راه را برای فعالیت‌های مکتب‌ساز فرزندشان، امام صادق(ع) هموار کنند. مهمترین نتایج نهضت علمی امام باقر(ع) نیز تخصصی شدن علوم اسلامی در زمینه¬های مختلف حدیث، کلام، فقه، تفسیر و... و نظام‌مند کردن تعالیم تشیع بود. به مناسبت سوم ماه صفر که به روایتی سالروز ولادت امام باقر(ع) است درباره نهضت علمی آن حضرت با آیت الله حسن عالمی، عضو مجلس خبرگان رهبری گفتگویی انجام دادیم که در ادامه می‌خوانید.

اگر موافق باشید گفتگو را با مروری کوتاه بر سیره و القاب و فضایل امام محمد باقر(ع) شروع کنیم.

امام محمد باقر(ع)، فرزند گرامی امام سجاد(ع) و نوه امام حسین(ع) هستند. مادر ایشان فاطمه، دختر امام حسن مجتبی(ع) است. در واقع امام باقر(ع) اولین امامی است که هم مادر و هم پدر ایشان هاشمی، علوی و فاطمی هستند و در واقع نسل امام حسن(ع) و امام حسین(ع) در آن حضرت جمع شده است. آن‌گونه که در روایات آمده مادر ایشان هم دارای مقامات عالیه و روحانی بودند؛ چنانکه خود امام باقر(ع) درباره مادر بزرگوارشان می‌فرمایند: مادرم نزد دیواری نشسته بود. در دیوار حالت سقوط و انحنایی ایجاد شد که گویی می‌خواهد ریزش کند. مادرم به دیوار اشاره کرد و گفت: سوگند به مصطفی(ص) خداوند اجازه سقوط را به تو نداده است. با گفتن این سخن دیوار سقوط نکرد و معلق ماند ، تا مادرم از کنار آن عبور کرد. درباره تاریخ ولادت امام باقر(ع) دو روایت وجود دارد: در روایتی که معتبرتر است آن حضرت در اول ماه رجب سال 57 هجری قمری متولد شدند. اما مرحوم شهید اول، صاحب کتاب نفیس دروس الشرعیه، ولادت امام باقر را سوم ماه صفر سال 57 هجری دانسته است. مرحوم علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار هر دو قول را آورده است.

 امام باقر(ع) در هنگام واقعه کربلا چهار ساله بودند و همراه با اهل بیت امام حسین(ع) و پدر بزگوارشان امام سجاد(ع) در صحرای کربلا و پس از آن در کاروان اسرای کربلا حضور داشتند و روایاتی هم از قول امام باقر(ع) درباره وقایع کربلا در کتب مقاتل و روایی ذکر شده است. دوران 18 ساله امامت آن حضرت همزمان با عصر حکومت شش تن از حکام اموی بوده است و توسط ابراهیم عبدالملک اموی مسموم شدند و به شهادت رسیدند.

درباره فضایل و سجایای اخلاقی آن حضرت مانند بردباری، جود و سخا، عصمت و طهارت و ... روایات زیادی در کتاب‌های معتبر تاریخی آمده است. از القاب ایشان می‌توان به باقرالعلوم، امین، هادی، شاکر و صابر اشاره کرد که هر یک بیانگر یکی از صفات اخلاقی و جنبه‌های وجودی آن حضرت است.

درباره مقام و فعالیت‌های علمی امام محمد باقر(ع) برایمان بگویید. چرا آن حضرت به باقرالعلوم ملقب شدند؟

امام باقر(ع) مظهر علم و دانش بودند و علم ایشان همچون دیگر خاندان عصمت و طهارت(ع) از منبع وحی سرچشمه می‌گرفت. لقب باقرالعلوم هم توسط جد بزرگوارشان، حضرت محمد(ص) به ایشان داده شده است. در روایتی از قول جابر بن عبدالله انصاری، از اصحاب رسول خدا(ص)، نقل شده که پیامبر(ص) به من فرمودند: تو عمری طولانی می‌کنی تا زمانی که فرزند من از نسل علی بن الحسین را می‌بینی. نامش محمد است و علم دین را می‌شکافد چه شکافتنی. سلام مرا به او برسان. این روایت در صفحه 222 از جلد 46 کتاب معتبر بحارالانوار آمده است. در روایتی دیگر آمده است: از امام صادق(ع) سوال شد: چرا لقب پدرشان باقر است؟ امام با توجه به فرمایش جدشان رسول خدا(ص) فرمودند: برای اینکه پدرم علم را شکافت چه شکافتنی:«بقر العلم بقرا».

مقام علمی امام باقر(ع) به حدی بالا بود که همه مورخان مسلمان و غیر مسلمان حتی مخالفان اهل بیت(ع) در کتاب‌های خود به آن اعتراف کرده‌اند. ابن حجر هیثمی، فقیه و عالم شافعی مذهب درباره علم آن حضرت می‌گوید: «محمد باقر(ع) به اندازه‌ای گنج‌های پنهان معارف و حقایق علم و حکمت را آشکار کرده که جز بر عناصر بی‌بصیرت یا بد سیرت پوشیده نیست و از همین جاست که وی را شکافنده و جامع علوم و برافرازنده پرچم دانش خوانده‌اند».

درباره حیات علمی امام باقر(ع) آنچه اهمیت دارد این است آن حضرت بنیان‌گذار نهضت علمی عصر خود  بودند.

از امام باقر(ع) احادیث بسیار زیادی درباره انواع علوم اسلامی به یادگار رسیده است. ابن شعبه حرانی، محدث شیعی در قرن چهارم هجری، در کتاب معتبر خود به نام تحف العقول، احادیث ائمه اطهار(ع) را به ترتیب از احادیث پیامبر(ص) تا حضرت صاحب الزمان زمان را نقل کرده است. بیشترین احادیثی که ایشان آورده اول از امام باقر(ع) و بعد هم امام صادق(ع) است. شیخ توسی در کتاب رجال تعداد محدثان امام باقر(ع) و امام صادق(ع) یعنی کسانی که از آن بزرگواران حدیث نقل کرده‌اند را آورده که از همه ائمه بیشتر است. به طوریکه چهار هزار نفر در مدینه ناقل حدیث و روایت داشتند که نسبت به آن زمان بسیار زیاد است.

آن حضرت شاگردان بسیاری را نیز تربیت کردند که بسیاری از این آنها با تالیف کتاب‌های ارزشمند و تشکیل جلسات درس و بحث راه امام را ادامه داده و در رشد و گسترش علوم اسلامی کوشیدند. یکی از شاگردان برجسته امام باقر(ع) محمد بن مسلم است که کتابی به نام اربعمائة مسئله(چهار صد پرسش) دارد و در آن پاسخ پرسش‌هایی که در مباحث مختلف از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) شنیده را گرد آورده است. خود محمد بن مسلم می‌گوید: هر موضوعی که به نظرم می‌رسید از امام باقر(ع) سوال می‌کردم و جواب آن را می‌دادند. به طوری که 30 هزار حدیث از امام پنجم(ع) و 16 هزار حدیث از امام ششم(ع) آموختم. نکته قابل توجه اینکه علمای بزرگی مثل ابن مبارک، ابوحنیفه، زهری، شافعی و... سخنان آن حضرت را بی واسطه و گاه با چند واسطه نقل کرده‌اند. نکته دیگر آنکه چند کتاب به آن امام باقر(ع) منسوب است. یکی از آنها کتاب تفسیر القرآن است که محمد بن اسحاق بن ندیم در کتاب الفهرست خود به آن اشاره کرده و می‌گوید: تفسیر القرآن، کتاب محمد بن علی بن الحسین است که ابی الجارود زیاد بن منذر رئیس جارودیه از آن حضرت نقل کرده است.

همه پیشوایان معصوم(ع) مظهر علم الهی و متصل به سرچشمه جوشان وحی هستند؛ چنانکه امام صادق(ع) پیشوای مکتب جعفری و امام رضا(ع) عالم آل محمد نامیده شده‌اند. اما چرا در روایات به مقام علمی امام محمد باقر(ع) و نقش آن حضرت در گسترش علوم اسلامی بیشتر تاکید شده است؟

سوال خوبی است؛ ائمه اطهار(ع) همگی خزانه‌دار علم الهی هستند و با توجه به عصر و زمانه خود تا حد امکان در راه احیای علوم الهی کوشیدند اما تا پیش از امام باقر(ع) عرصه تبلیغ برای دیگر ائمه خیلی تنگ بود و خلفای بنی امیه نمی‌گذاشتند مردم به محضر آن بزرگواران برسند. شما اگر به کتاب‌های حدیثی نگاه کنید می‌بینید، کتاب‌های «مُسند» یعنی کتاب‌هایی که روایات و احادیث ائمه را گردآوری کرده‌اند برای برخی از امامان بسیار کم است. مثلا احادیثی که از قول امام حسین(ع) روایات نقل شده بسیار محدود است. زیرا به دلیل جو خفقان‌آور آن عصر این امکان برای امام حسین(ع) فراهم نبود که بتوانند برای ترویج فقه اهل بیت عصمت و طهارت(ع) به صورت عمومی کلاس درس و بحث داشته باشند و مردم درباره مسائل اعتقادی و اخلاقی خود به محضرشان بروند و از ایشان روایات نقل کنند. اما در عصر امام باقر(ع) فرصت مناسبی برای تبلیغ علوم دینی فراهم شد زیرا این عصر مصادف با دوران ضعف و فتور بنی امیه بود و بنی عباس هم هنوز به قدرت نرسیده بودند. لذا امام باقر(ع) از این فرصت مناسب نهایت بهره برداری کرد و به تبیین، تدریس و تبلیغ علوم دینی پرداختند. در واقع امام محمد باقر(ع) اولین امامی است که راه برایشان باز شد و توانستند، علوم ناب اهل بیت یعنی علم توحید و اسلام را ترویج کنند و راه را برای امام پس از خودشان یعنی فرزندشان امام صادق(ع) نیز هموار کردند. این نکته را هم عرض کنم که خود امام صادق(ع) هم از محضر امام باقر(ع) بهره مند شده بودند  و بسیاری از روایاتی که امام صادق(ع) بیان می‌کنند را از پدر بزگوارشان امام باقر(ع) یاد گرفته بودند.

نهضت علمی امام باقر(ع) چه آثار و برکاتی برای شیعیان در پی داشت؟

یکی از مهمترین نتایج نهضت علمی امام باقر(ع) برای شیعیان، تخصصی شدن علوم اسلامی در زمینه‌های مختلف حدیث، کلام، فقه، تفسیر و... بود.  تا قبل از آن حضرت، فقط کلیات حدیثی مطرح می‌شد اما در عصر امام باقر(ع) این حوزه‌ها تخصصی می‌شود و حوزه کلام، حوزه فقه، مباحث تفسیری هر کدام جداگانه مطرح میشوند و برای هر یک متخصص داریم. ما به برکت اقدمات امام باقر(ع) برای تربیت شاگردان در حوزه‌های مختلف علوم، نمایندگان شیعی را داریم. نتیجه مهم دیگر جهاد علمی امام پنجم(ع)، نظام‌مند کردن تعالیم شیعه است. تا قبل از امام باقر(ع) اعتقادات کلامی شیعی نظام‌مند نبود ولی آن حضرت با تقویت زیرساخت‌های علمی و فرهنگی خود توانستند مکتب تشیع را نظام‌مند کنند.

زهرا دلپذیر