قدس آنلاین: «رساله ذهبیه» متنی است حاوی دستورهای بهداشتی و درمانی که برخی آن را به امام رضا(ع) منتسب می‌کنند و در مقابل عده‌ای هم آن را از اساس دروغ می‌دانند. نام این قبیل متون فارغ از درستی و یا نادرستی محتوا و انتساب آن‌ها به اهل‌بیت(ع)، به‌خصوص زمانی بیشتر به گوش می‌رسد که مجادلات طرفداران طب مدرن و حامیان طب سنتی و مدعیان طب اسلامی اوج می‌گیرد؛ مثل همین چند ماهی که درگیر ویروس کرونا هستیم. اگر چه همان طور که مراجع رسمی بهداشت و درمان کشور بارها اعلام کرده‌اند، برای اثبات هر نوع ادعای بهداشتی و درمانی مسیر علمی مشخصی وجود دارد، اما در گفت‌وگوی پیش رو با دکتر هادی نصیری، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم به بررسی اعتبار «رساله ذهبیه» از زاویه علوم حدیث پرداخته‌ایم که از نظر می‌گذرانید.
* نظر شما درباره اعتبار رساله ذهبیه چیست؟
وقتی از اعتبار و بی‌اعتباری یک حدیث سخن می‌رود، باید آن را از چند جهت مانند سند حدیث، متن و محتوای حدیث و منبع حدیث مورد سنجش و ارزیابی قرار داد. گفت‌وگو درباره سند حدیث به دانش رجال برمی‌گردد که اصول و قواعد خاص خودش را دارد. در بررسی متن و محتوای حدیث نیاز به دانش فقه الحدیث است که اصول و قواعدی دارد که غفلت از آن، کژی‌ها و انحرافات در فهم حدیث را به دنبال می‌آورد. بهره‌گیری از این دانش ما را در تأیید و یا رد مضمون و محتوای احادیث رهنمون می‌سازد. در این دانش با ادبیات و سبک سخن گفتن امامان و چگونه بهره‌گیری از سخنان ایشان، آشنایی پیدا می‌شود. اهمیت این دانش از زبان خود معصومان جالب نظر است. امام صادق(ع) می‌فرماید: «اگر یک حدیث را خوب بفهمی، بهتر از آن است که هزار حدیث نقل کنی» و یا در سخنی دیگر فهیم‌ترین مردم را کسانی معرفی می‌کند که قدرت و توان فهم معانی احادیث اهل‌بیت(ع) را دارند. بررسی منابع و مصادر حدیث و اعتبار آن مربوط به دانش فهرست است که اصول و قواعدی دارد که در ارزیابی و اعتبارسنجی احادیث نقش بسزایی ایفا می‌کند.
بر این اساس، اگر بخواهیم رساله ذهبیه که از دیدگاه حدیث‌شناسان یک حدیث به شمار می‌رود را از نظر منبع مورد ارزیابی قرار دهیم، باید گفت که این حدیث، از اوایل قرن دوازدهم قمری توسط علامه مجلسی(ره) (م۱۱۱۱ه.ق) وارد جوامع حدیثی شیعه شد و مورد توجه عده‌ای از دانشمندان و طبیبان آن روزگار قرار گرفت و به ترجمه و شرح آن مبادرت ورزیدند. تمامی ترجمه‌ها و شروحی که بر این رساله نوشته شده به استثنای یک ترجمه کهن، به پس از قرن دوازدهم یعنی حدود ۹۰۰ سال پس از شهادت امام رضا(ع) (۲۰۳ ه.ق) برمی‌گردد. علامه مجلسی با اشاره به نسخه‌های مختلفی از این رساله با تفاوت‌های متنی بسیاری که در آن زمان وجود داشته، تنها به دستنوشته محقق کرکی (م۹۴۰ه.ق) اعتماد کرده و آن را در کتاب بحارالانوار آورده است؛ البته دریافت این رساله به نحو وِجاده است که ضعیف‌ترین طریق برای تحمل (فراگیری و شنیدن) حدیث به شمار می‌رود.
نخستین گزارش فهرستی از این رساله در کتاب الفهرست شیخ طوسی (م۴۶۰ه.ق) آمده است که در معرفی آثار محمد بن جمهور عمی بصری از رساله ذهبیه یاد می‌کند. دومین گزارش رسمی از این رساله در کتاب معالم العلماء از ابن شهر آشوب (م۵۸۸ه.ق) آمده است. سومین گزارش نیز از شیخ منتجب‌الدین (م۵۸۵ه.ق) در کتاب الفهرست خویش در شرح حال فضل‌الله بن علی راوندی از علمای قرن ۶، از اثری با نام ترجمه العلوی للطب الرضوی نام می‌برد؛ البته برخی احتمال داده‌اند که این کتاب ترجمه و یا شرح رساله ذهبیه باشد، ولی ما تنها از نام این اثر آگاهیم و بدان دسترسی نداریم.
* چه نسخه‌هایی از این رساله موجود است؟
کهن‌ترین نسخه عربی این رساله که تاکنون بدان دست یافته‌ایم، مربوط به سال ۷۱۵ه.ق است. این نسخه سند دارد ولی متن آن قدری اضطراب دارد. نسخه کهن عربی دیگر، تاریخ نگارش آن معلوم نیست ولی به عقیده برخی کارشناسان با توجه به خط و علائم نگارشی آن به سده‌های نهم و دهم برمی‌گردد. ترجمه کهنی از این رساله به قلم حسن بن ابراهیم سلماسی وجود دارد که به سال ۶۱۴ه.ق مربوط است و نشان از آن دارد که نسخه عربی این رساله، پیش از این تاریخ بوده است.
* آیا سندهای این نسخه‌ها ارزش و اعتبار حدیثی دارند؟
سه نسخه یاد شده سند متصل به امام رضا(ع) ندارد و از دیدگاه دانش مصطلح الحدیث مُرسل نامیده می‌شود و از نظر اعتبار، ضعیف به شمار می‌رود.
* شروح و ترجمه‌هایی که از این رساله اکنون در دست داریم بر اساس کدام یک از نسخه‌های کهن یاد شده است؟
در پاسخ باید بگویم که هیچ کدام از شروح و ترجمه‌هایی که از این رساله صورت گرفته و اکنون به محتوای آن استناد می‌شود براساس نسخه‌های کهن یاد شده نیست بلکه بر اساس نسخه محقق کرکی است که هیچ سند و طریقی ندارد و با نسخه‌های کهن از نظر حجم و محتوا تفاوت‌های چشم‌گیری دارد. علامه مجلسی گزارش نسبتاً جامعی از مجموعه اسناد فراهم آورده که غالب آن‌ها مرسلند و در صورت مسند بودن، در نهایت به یک راوی واحد به نام محمد بن جمهور عمی می‌رسد که در میان عالمان علم رجال، توثیق ندارد و متهم به غلو و تخلیط است؛ بنابراین سند این رساله به دلیل آنکه راوی اول آن که در تمامی اسناد مشترک است، تضعیف شده و افزون بر آن، بقیه اجزای سند، دارای اشکال است.
* آیا این رساله به لحاظ متن و محتوا دارای آسیب قابل ذکر هست که از اعتبار آن بکاهد؟
بله؛ قرائنی وجود دارد که از اعتبار این رساله و انتساب آن به امام رضا(ع) می‌کاهد که به برخی از آن‌ها به طور کوتاه اشاره می‌کنم. این قرائن را می‌توان به قرائن برون‌متنی و درون‌متنی تقسیم کرد. این رساله مشابهت‌های فراوانی با نگاشته‌های طبی معاصر با امام رضا(ع) دارد که می‌توان به کتاب الرساله الهارونیه از مسیح بن حکم دمشقی، طبیب دربار هارون‌الرشید، رساله التذکره المأمونیه فی منافع الأغذیه از جبرئیل بن بختیشوع و رساله بختیشوع در تدبیر بدن برای مأمون اشاره کرد. فقها و محدثان، پیش از علامه مجلسی تا قرن دوازدهم هیچ نقل و یا گزارشی از این رساله نداشته‌اند؛ مثلاً با اینکه در طریق شیخ طوسی به رساله ذهبیه از شیخ صدوق نیز یاد شده، ولی شیخ صدوق در کتاب عیون اخبارالرضا که ویژه اخبار مربوط به امام رضا(ع) است، از مجالس امام یاد کرده و مناظرات آن حضرت را به تفصیل آورده ولی هیچ اشاره‌ای به این مجلس که گفته می‌شود با حضور پزشکان آن روزگار در دربار مأمون صورت گرفته و جرقه اصلی نگارش این رساله در آن مجلس زده شده، نکرده است. قرینه دیگر اینکه حتی خود محقق کرکی که نسخه رساله ذهبیه توسط ایشان استنساخ شده و به دست علامه مجلسی رسیده است نیز در کتاب فقهی مفصل خود یعنی جامع المقاصد - که برخی از محتوای رساله ذهبیه به مباحث فقهی برمی‌گردد و می‌تواند مستند فتاوای فقها شود- به این رساله هیچ استنادی نکرده است.
* آیا قرائن دیگری هم وجود دارد؟
اضطراب متنی یکی از عواملی است که اعتماد و وثوق به حدیث را مورد تردید قرار داده و از ارزش آن می‌کاهد؛ به ویژه آنکه شیوه تحمل حدیث به صورت کتابت از ناحیه معصوم گزارش شده باشد، زیرا در چنین صورتی حدیث غالباً از آفاتی چون نقل به معنا، کم و زیادی در عبارات و... مصون می‌ماند؛ بر خلاف مواردی که شیوه تحمل بر اساس شنیدن و حافظه راویان شکل گرفته و کتابت آن بعدها انجام شده باشد. مرحوم مامقانی در کتاب مقباس الهدایه درباره اضطراب در متن حدیث گفته است: هر گاه حدیثی با دو متن متفاوت روایت شود، اضطراب متنی در آن شکل گرفته است. با توجه به تعریفی که از اضطراب متن ارائه شده، پدیده اضطراب و تفاوت متنی در نسخه‌های رساله ذهبیه بسیار پررنگ و چشمگیر است. قرینه دیگری که از اعتبار این رساله می‌کاهد، ادبیات و نگارش آن است که تفاوتی آشکار با روایت‌های طبی شیعه و حتی روایت‌های آن حضرت در موضوع طب دارد و در عوض، مشابهت کامل با ادبیات و سبک نگاشته‌های طب یونانی دارد. جالب است که علامه مجلسی در مقدمه بحارالانوار فصلی را به نام «توثیق المصادر» آورده است و در آن بخش، ارزش و اعتبار کتاب‌ها و منابعی که مورد استفاده خود قرار داده را بررسی کرده است و درباره آن می‌گوید: کتاب مصباح‌الشریعه، منسوب به امام صادق(ع) مطالبی دارد که عاقل ماهر را به تردید می‌افکند و شیوه و اسلوب آن با دیگر سخنان امامان معصوم(ع) و احادیث شباهت ندارد. به بیان دیگر ایشان با توجه به متن و محتوای کتاب، ناسازگاری مضمون روایت با دیگر سخنان ائمه(ع) را یکی از قرینه‌های تضعیف روایت می‌داند. از دیگر قرائن درون متنی کاهش اعتبار حدیث، می‌توان به واژگان به کار رفته در رساله ذهبیه اشاره کرد که با واژگان روایت‌های طبی متفاوت است و به طور کامل شبیه واژگان کتاب‌های طبی یونان آن روزگار است؛ البته قرائن فراوان دیگری وجود دارد که مجال دیگری را می‌طلبد.
* محتوای این رساله را با توجه به علم امام چگونه ارزیابی می‌کنید؟
برخی از عبارت‌های رساله ذهبیه با علم امام معصوم(ع) در تنافی است که تنها به یک مورد اشاره می‌کنم. در مقدمه رساله ذهبیه علم و آگاهی امام(ع) بنا بر تجربه شخصی و مرور زمان دانسته شده در حالی که علم امام(ع) به عقیده عالمان شیعی علم لدنی است و از سنخ دانش افراد معمولی نیست. جالب آنکه عبارت آن، مشابهت زیادی با عبارت مسیح بن حکم دمشقی؛ پزشک مخصوص هارون‌الرشید در کتاب الرساله الهارونیه دارد. در یک جمع‌بندی نهایی می‌توان گفت که از بررسی اسناد، طرق و متن رساله ذهبیه، بدست می‌آید که تمامی اسناد و طرق رساله ذهبیه به استثنای یک سند به یک راوی به نام محمد بن جمهور منتهی می‌شود و وی به دلیل متهم شدن به غلو و تخلیط، از طرف رجالیان تضعیف شده است. افزون بر این، اجزای سندهای موجود به دلیل انقطاع در زنجیره سند، مشکل ارسال دارد. در مقابل، قرائنی وجود دارد که سبب انتساب این رساله به امام رضا(ع) شده است. این قرائن اگرچه خبر از یک انتساب چند صد ساله دارد اما در برابر قرائن برون‌متنی و درون‌متنی دیگر که کاهنده اعتبار این انتساب هستند یارای مقاومت ندارد. فاصله زمانی حداقل ۲۰۰ساله بین صدور احتمالی رساله از امام رضا(ع) و نخستین گزارش رسمی از آن، نبود گزارش تاریخی از برگزاری علنی مجلسی که در آن ادعای درخواست رساله‌ای از طرف مأمون درباره پیشگیری و تندرستی از امام رضا(ع) شده باشد، در دست نبودن نسخه کاملی از رساله ذهبیه با سندی معتبر پس از چهار قرن از صدور احتمالی آن، اختلاف نسخه‌های فراوان و تفاوت‌های چشمگیر محتوایی با یکدیگر، عدم ذکر محدثان از آن، ورود دیرهنگام رساله ذهبیه پس از ۹ قرن به جوامع حدیثی با وجود نسخه‌های قابل دسترس برای محدثان، تعارض محتوایی برخی از فرازهای آن با روایت اهل بیت(ع)، عدم تناسب برخی عبارات با مبادی علم امام(ع)، مخالفت با احکام شریعت در برخی موارد، بی‌اساس بودن برخی از گزاره‌های طبی موجود در آن و عدم تأیید از ناحیه پزشکی جدید، از نشانه‌ها و قرائنی هستند که از اعتبار این رساله کاسته و صحت انتساب آن را به امام رضا(ع) مورد تردید جدی قرار می‌دهند.
نظر شما