تا به حال پیش آمده بخواهی با بزرگ‌تر و شخص دارای مقامی همکلام شوی؟ شده بخواهی به محضر شخصی بروی که آن‌قدر قدرش بالا و بلند باشد که به قول شاعر، کلاه عقلت از سرش بیفتد؟ اگر شده، می‌دانی که چقدر پیدا کردن کلام و به‌هم رساندن واژه‌ها دشوار هستند. اصلاً نفس آدمیزاد بالا نمی‌آید که بتوانی تارهای صوتی‌اش را به کار بیندازد. حالا فکر کن که نفست بالا آمد؛ چه می‌خواهی بگویی؟ چطور می‌خواهی بگویی؟ حتماً کاسه چه کنم چه کنم دست گرفته‌ای و حتی پایت توان رفتن هم نداشته است. وقتی رفته‌ای هم لابد سکوت، بیشترین صدایی بوده که شنیده شده است. درست مثل حال خیلی از ما، در وقت زیارت ائمه اطهار(ع). حالا نمی‌دانیم چه بگوییم که از سر دلواپسی و اطلاع از کوتاهی درک و فهممان می‌آید. حالی که امام هادی(ع) یکی از مهربان‌ترین ائمه(ع) به شیعیان، برایش چاره‌ای اندیشیده است و ما این یادگار ارزشمند را امروز به نام زیارت جامعه کبیره می‌شناسیم. اثری که هر بار سراغ آن می‌رویم انگار در کلاس درس امام هادی(ع) وارد شده‌ایم. پس هم باید مطهر باشیم و هم عقل و اندیشه خود را به کار بگیریم تا از آن بهره بیشتری ببریم.
در هر وقت بخوان
آمده است این زیارت‌نامه را امام هادی(ع) در پاسخ فردی و برای زیارت کامل امامان بیان کرده است. شیخ صدوق نخستین فردی است که زیارت جامعه کبیره را روایت کرده و تا امروز شرح‌های متنوعی بر این اثر ارزشمند نوشته شده است. حتماً خوانده و دیده‌اید که این زیارت مختص یک معصوم نیست و دربردارنده صفات جامعه و متعددی است که به امامان معصوم(ع) مختص است. به همین خاطر می‌توانیم در وقت زیارت مرقد مطهر هر کدام از امامان شیعه آن را قرائت کنیم و و خواندن آن در همه زیارتگاه‌ها، حتی در مشاهد انبیا و اوصیا نیکو است و در غیر آن هم به عنوان منبعی برای مطالعه درزمینه امام‌شناسی توصیه شده است.
همه آنچه باید گفته شده است
علامه مجلسی درباره زیارت جامعه کبیره نوشته است: «این زیارت کامل‌ترین زیارت‌ها از دور یا نزدیک است». (مجلسی، زادالمعاد، ۱۴۲۳ق، ص۳۰۱) مجلسی اول نیز در شرح من لایحضره الفقیه می‌گوید: «این زیارت، بهترین زیارت و کامل‌ترین آن‌هاست و من همواره در پرتو آن به زیارت ائمه اطهار(ع) در اعتاب مقدس نائل می‌شدم». علامه مجلسی همچنین بر این باور است که این زیارت دربردارنده خلاصه‌ای از تمام روایاتی است که در مناقب اهل بیت(ع) وارد شده، به همین دلیل خواندن ـ توأم با تدبر و تفکر در معانی و مضامینـش ـ هر هفته بلکه در هر روز سودمند است، چرا که اساس ارکان ایمان معرفت اهل‌بیت(ع) است. (مجلسی، زادالمعاد، ۱۴۲۳ق، ص ۳۰۱) محدث نوری معتقد است شیخ صدوق در روایت خود، متن آن را تلخیص و برخی قسمت‌ها را که منطبق بر عقایدش نبوده حذف کرده است. (مستدرک الوسائل، ج۱۱، ص۱۷۰ـ۱۷۱) رهبر معظم انقلاب، آیت‌الله العظمی خامنه‌ای بر این باور هستند آنچه باید در باب ائمه(ع) گفته شود، در زیارت جامعه هست. (بیانات در دیدار جمعی از شعرای آیینی، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله العظمی خامنه‌ای)
چراغی در تاریکی‌ها
همان‌طور که گفته شد این زیارت شامل صفاتی است که در معرفی ائمه اطهار(ع) ذکر شده است. در این زیارت، اهل بیت پیامبر(ص) جانشینان بر حق وی وصف شده‌اند و مسائلی مانند ارتباط ائمه(ع) با پیامبر اکرم(ص)، برشمردن مقامات علمی، اخلاقی و سیاسی ائمه(ع)، اسوه بودن آنان، ارتباط امامت و توحید و رابطه شناختِ امام با شناخت خدا اشاره شده است. از دیگر مباحث مطرح در این زیارت، عصمت اهل‌بیت(ع)، یکپارچگی خلقت ایشان، تولی و تبری و رجعت و تسلیم است. این زیارت ابتدا به سلام‌هایی بر ائمه خاندان نبوت آغاز شده (سلام بر شما ای اهل بیت نبوت و جایگاه رسالت و عرصه رفت‌وآمد فرشتگان) و سپس این خاندان را به عنوان پایگاه رسالت و محل نزول وحی معرفی کرده است. ایشان با شرح اوصاف ائمه اطهار(ع) به نوعی نقش آن‌ها را برای یارانشان مشخص می‌کنند. به‌طور مثال امام هادی(ع) در فراز «اَلسَّلامُ عَلی اَئِمَهِ الهُدی وَ مَصابیحِ الدُّجی؛ سلام بر پیشوایان هدایت و چراغ‌های تاریکی» اهل‌بیت(ع) را به عنوان پیشوایان هدایت معرفی کرده و ایشان را مانند چراغ روشنی در برابر تاریکی‌های جهل و گمراهی خوانده است. به همین دلیل است که معارف دین را نباید جز از پیشوایان اهل بیت پیامبر اکرم(ص) گرفت و مسیر حرکت جز مسیر حرکت آنان نباید باشد.
ایشان در ادامه، درخصوص ویژگی‌های این چراغ‌های هدایت صفاتی را برشمرده و به طور مثال فرموده‌اند ائمه(ع) در راه اطاعت از اوامر خداوند متعال ثابت‌قدم هستند، به خداوند متعال محبت تام و تمام دارند، در توحید خداوند متعال مخلص هستند، شعائر الهی از قبیل امر و نهی خداوند متعال توسط آنان آشکار می‌شود و هیچ‌گاه در کلام و گفتار و همچنین در عمل، از امر خداوند متعال پیشی نمی‌گیرند.
مقرب‌تر از آنان در همه هستی شفیعی نیست
در فرازهای دیگر به بیان اصول فکری تشیع پرداخته و در ادامه به عاقبت گروه دوستداران اهل‌بیت(ع) و دشمنان اهل‌بیت(ع) می‌پردازد و دوستداران را اهل سعادت و دشمنان را اهل شقاوت معرفی می‌کند. در این زیارت به ارتباط شیعیان و ائمه اطهار(ع) نیز پرداخته شده است؛ ارتباطی که دارای ابعاد مختلفی است. در فرازهایی از زیارت جامعه کبیره به این ابعاد اشاره شده است:
- قلبی لکم مسلّم؛ دل و قلب من تسلیم شماست.
- و رایی لکم تبع؛ رأی و نظر من تابع شماست.
- و نصرتی لکم معدّة؛ یاری و نصرت من برای شما آماده است (من آماده یاری شما هستم).
- فمعکم معکم، لا مع غیرکم؛ من فقط با شما هستم، آری فقط با شما و نه با غیر شما.
و اما فراز پایانی دلالت دارد بر اینکه جایگاه شفاعت پیامبر(ص) و خاندانش در پیشگاه الهی مختص به آن‌هاست و مقرب‌تر از آنان در همه هستی شفیعی نیست و اینکه حضرتش تأکید می‌کند اگر جز آنان شفیعی می‌یافتم آنان را شفیع قرار می‌دادم نشانگر این است که نیست. «اللَّهُمَّ إِنِّی لَوْ وَجَدْتُ شُفَعَاءَ أَقْرَبَ إِلَیک مِنْ مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیتِهِ الْأَخْیارِ الْأَئِمَّةِ الْأَبْرَارِ لَجَعَلْتُهُمْ شُفَعَائِی». مسلماً آنچه آمد توضیح مختصری درباره آموزه‌های این دعای گرانقدر و تنها کلیدواژه‌هایی برای راه‌یابی و آموزش بهتر از این گنجینه است.
این‌گونه بخوانیم
اما خواندن این زیارت که دانشنامه معرفتی شیعه است، آدابی دارد که خوب است بدانیم. آمده است در مورد آداب زیارت جامعه کبیره چند نکته باید مورد توجه قرار گیرد. نخست اینکه شهادتین بگوید. یعنی بگوید: «اشهد ان لا اله الا الله وحده لا شریک له و اشهد ان محمداً عبده و رسوله» سپس غسل کند و پاک و مطهر باشد. سپس تکبیر بگوید و بعد مانند سایر زیارت‌نامه‌ها آداب دیگری ذکر شده است. پس از قرائت متن زیارت‌نامه توصیه شده زیارت وداع نیز خوانده شود و در پایان خوب است در هر فرصتی در فرازهای این زیارت‌نامه به تدبر و اندیشه بپردازیم. با توجه به معارف مطرح شده در این زیارت، شرح‌های متعددی به فارسی و عربی بر آن نوشته شده که یکی از شرح‌های مشهور از آن آیت‌الله العظمی جوادی آملی با عنوان «ادب فنای مقربان» است.
خبرنگار: آزاده خلیلی
نظر شما