این گزارش تحلیلی به بررسی وضعیت کنونی و ارائه راهکارهایی برای مدیریت این مسئله می‌پردازد.

مصرف و تولید بنزین: نگاهی به آمارها

مصرف بنزین در ایران در ماه‌های ابتدایی سال ۱۴۰۳ به حدود ۱۳۰ میلیون لیتر در روز رسید، در حالی که تولید داخلی این محصول حدود ۱۱۰ میلیون لیتر بود. حتی با ترکیب برخی فرآورده‌های نفتی، مجموع تولید به ۱۱۸ میلیون لیتر می‌رسد که همچنان فاصله چشمگیری با میزان مصرف دارد. به این ترتیب، ذخایر بنزین کشور تنها توان تأمین مصرف دو روزه را دارند.

پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که این ناترازی در شهریور ۱۴۰۴ شدیدتر خواهد شد؛ جایی که مصرف روزانه به ۱۴۵ میلیون لیتر خواهد رسید، اما تولید داخلی و ترکیبی تنها ۱۲۸ میلیون لیتر خواهد بود. این اختلاف ۱۷ میلیون لیتری، نیاز به واردات بنزین را افزایش خواهد داد.

یارانه سنگین بنزین و توزیع ناعادلانه آن

دولت ایران سالانه حدود ۲۸.۴۷ میلیارد دلار یارانه به بنزین اختصاص می‌دهد. اما این یارانه به صورت ناعادلانه‌ای توزیع می‌شود. به‌طور مثال، دهک دهم جامعه، ۱۷.۳ برابر بیشتر از دهک اول از این یارانه بهره‌مند است. علاوه بر این، ۴.۵ درصد خانوارها که مالک سه خودرو یا بیشتر هستند، به تنهایی ۲۲ درصد از این یارانه را دریافت می‌کنند.

پیامدهای زیست‌محیطی مصرف بالای بنزین

سرانه مصرف بنزین در ایران سه برابر میانگین جهانی است. طبق آمارهای منتشرشده، مصرف روزانه بنزین در ایران حدود ۱۳۰ میلیون لیتر است که در مقایسه با بسیاری از کشورهای مشابه، رقم بسیار بالاتری محسوب می‌شود. این میزان مصرف، علاوه بر ایجاد فشار اقتصادی به دلیل تخصیص یارانه‌های سنگین، منجر به افزایش آلودگی هوای شهرهای بزرگ شده است. گزارش‌های سازمان محیط زیست نشان می‌دهند که کیفیت هوای کلان‌شهرهایی مانند تهران و مشهد، تحت تأثیر مصرف بی‌رویه سوخت‌های فسیلی و به‌ویژه بنزین ترکیبی با کیفیت پایین، به سطوح بحرانی رسیده است.

بررسی‌های مقایسه‌ای حاکی از آن است که استفاده از بنزین ترکیبی، سطح آلودگی هوا را تا ۲۰ درصد افزایش داده و همزمان موجب افزایش هزینه‌های درمانی مرتبط با بیماری‌های تنفسی در کشور شده است. این شرایط در کنار رشد فزاینده خودروهای شخصی و فرسوده، یک چرخه معیوب از آلودگی و مصرف بالا را ایجاد کرده است که نیازمند مداخلات فوری و راهبردی است.

فشار بر زیرساخت‌های تولید و توزیع

افزایش مصرف بنزین، فشار سنگینی بر زیرساخت‌های تولید و توزیع وارد کرده است. طبق گزارش‌های منتشرشده، توان زیرساخت‌های فعلی کشور برای پاسخگویی به این تقاضا به حد اشباع نزدیک شده است و در برخی مناطق، کمبود سوخت به یک معضل جدی تبدیل شده است. به‌طور مثال، استان‌های مرزی و برخی کلان‌شهرها در فصول پیک مصرف با تأخیرهای طولانی در تأمین سوخت مواجه می‌شوند. این وضعیت باعث نارضایتی عمومی و ایجاد صف‌های طولانی در جایگاه‌های سوخت شده است.

همچنین هزینه‌های توزیع سوخت به دلیل افزایش نیاز به حمل‌ونقل و نگهداری در انبارهای استراتژیک به‌طور چشمگیری افزایش یافته است. در سال گذشته، بودجه تخصیص‌یافته به حمل‌ونقل سوخت ۱۵ درصد افزایش داشته و پیش‌بینی می‌شود که این رقم در سال جاری به ۲۰ درصد برسد. علاوه بر این، فرسودگی ناوگان حمل سوخت و نیاز به تعمیرات بیشتر نیز هزینه‌های اضافی به دولت تحمیل کرده است. به طور کلی، ادامه روند فعلی نه‌تنها زیرساخت‌های موجود را در معرض خطر قرار می‌دهد، بلکه هزینه‌های سنگین‌تری را برای دولت و مردم ایجاد خواهد کرد.

واردات بنزین: از صادرکننده به واردکننده

در بودجه سال ۱۴۰۲، ایران به‌عنوان صادرکننده بنزین پیش‌بینی شده بود، اما در سال ۱۴۰۳ به واردکننده تبدیل شد. انتظار می‌رود که واردات بنزین امسال به ۸۰۰ میلیون دلار برسد. این تغییر وضعیت، نشانه‌ای از چالش‌های جدی در مدیریت منابع انرژی کشور است.

راهکارهای پیشنهادی برای مدیریت مصرف بنزین

با توجه به تأثیرات گسترده اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی ناترازی بنزین، سازمان ملی بهره‌وری ایران راهکارهایی را پیشنهاد کرده است:

اقدامات غیرقیمتی

1. توسعه استفاده از CNG: توسعه جایگاه‌های عرضه گاز طبیعی به‌ویژه در مناطق مرزی می‌تواند قاچاق سوخت را کاهش دهد و جایگزینی مناسب برای بنزین فراهم کند.
2. برقی‌کردن ناوگان حمل‌ونقل عمومی و موتورها: این اقدام می‌تواند هم مصرف بنزین را کاهش دهد و هم آلودگی هوا را بهبود بخشد.
3. جمع‌آوری خودروهای فرسوده: خودروهای فرسوده سهم قابل توجهی در مصرف بالای بنزین دارند. جایگزینی این خودروها با نمونه‌های کم‌مصرف‌تر ضروری است.
4. توسعه حمل‌ونقل عمومی: استفاده از منابع صرفه‌جویی‌شده در مصرف بنزین برای گسترش حمل‌ونقل عمومی می‌تواند به کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی کمک کند.
5. سازوکار ترکیبی برای یارانه بنزین: تغییر مبنای دریافت یارانه از خودرو به کد ملی، می‌تواند عدالت بیشتری در توزیع یارانه‌ها ایجاد کند.

اقدامات قیمتی

1. قیمت‌گذاری تدریجی بنزین: دولت باید با طراحی سازوکاری مناسب، قیمت بنزین را به‌صورت تدریجی و براساس عرضه و تقاضا تنظیم کند. این اقدام باید به گونه‌ای باشد که از ایجاد شوک‌های اقتصادی جلوگیری شود.
2. حمایت از اقشار کم‌درآمد: سیاست‌های حمایتی، مانند تخصیص یارانه مستقیم به خانوارهای کم‌درآمد، می‌تواند از آسیب‌پذیری آن‌ها در برابر افزایش قیمت بنزین جلوگیری کند.

مدیریت ناترازی بنزین در ایران نیازمند برنامه‌ریزی جامع و هماهنگی میان دولت، صنعت و مردم است. راهکارهای ارائه‌شده می‌توانند به کاهش مصرف بنزین، بهبود توزیع یارانه‌ها و کاهش فشار بر زیرساخت‌ها کمک کنند. اما تحقق این اهداف، نیازمند اراده سیاسی قوی و مشارکت گسترده جامعه است.

حمیدرضا فتحی رئیس گروه آب و انرژی سازمان ملی بهره وری ایران