قدس؛ آمریکا که برای دستگیری محمدالجولانی جایزه ۱۰میلیون دلاری تعیین کرده حالا یک تیم دیپلماتیک به دمشق فرستاده و در همین یک ماه از عمر نظام جدید سوریه، بیشتر از همه ۱۳سال گذشته هیئت دیپلماتیک رهسپار دمشق شده است. آنچه در ادامه این گزارش بناست به آن بپردازیم چرایی این ترافیک دیپلماتیک در سرزمین شام است.سقوط دولت سوریه کشورهای منطقه‌ای مثل ترکیه، قطر، عربستان سعودی و امارات را به صرافت رقابت برای بازتعریف نقش خود در سوریه واداشته است؛ رقابتی با هدف جلب رضایت دولت موقت که یادآور احیای رقابت‌های قدیمی و مداخلات گذشته‌ای است که پیامدهای آن منجر به ویرانی سوریه شد.

وضعیت سوریه باوجود ادعای حاکمان جدید مبنی بر شروعی تازه با تمرکز بر به صفر رساندن مشکلات، پذیرش فراگیر و به تعویق انداختن تصمیم‌گیری در مورد مسائل حیاتی، همچنان در هاله‌ای از ابهام قرار دارد، چراکه به نظر می‌رسد ترتیبات آینده سوریه که توسط حامیان مالی مثل ترکیه و قطر و متحدان منطقه‌ای ایالات متحده شکل می‌گیرد، با چالش‌های دلهره‌آوری مواجه خواهد شد.

سوریه با خطرات زیادی روبه‌رو است، زیرا در این مرحله محوری، حکمرانی و اتحادهای آینده کشور سوریه تعیین خواهد شد. در این میان نکته حائز اهمیت این است بازیگران کلیدی منطقه‌ای چگونه این تحولات را تفسیر می‌کنند و احتمالاً چه موضعی می‌گیرند؟

خروج از شوک اولیه و ارزیابی دوباره

پاسخ غریزی کشورهایی که پس از ۱۳ سال فاصله گرفتن از بشار اسد، تصمیم به پذیرش دوباره او گرفته بودند به سقوط دولت او در ابتدا، حمایت از وحدت سوریه تحت رهبری فعلی آن بود. با این حال، شوک ۸ دسامبر فراتر از مرزهای سوریه رفت و کشورهای منطقه را وادار به ارزیابی دوباره مواضع خود کرد.در این میان کشورهای حوزه خلیج‌فارس، به‌ویژه عربستان سعودی و امارات به‌سرعت در پی تعامل با رهبری جدید برآمدند. چنان‌که ساعاتی پس از سقوط دولت، عربستان سعودی در بیانیه‌ای اعلام کرد تحولات سریع سوریه را زیر نظر دارد و از گام‌های مثبت برداشته شده برای تضمین امنیت مردم سوریه، جلوگیری از خونریزی و حفظ نهادها و منابع دولتی سوریه ابراز رضایت کرد.

محمد بن زاید، رئیس‌ امارات که تنها چند روز پیش از تسلط شورشیان، در گفت‌وگوی تلفنی با همتای سوری خود گفته بود کشورش در کنار دولت سوریه می‌ایستد، یک روز پس از سقوط دمشق، حمایت خود از وحدت و یکپارچگی سوریه را تکرار کرد.
مصر که بدون شک تأثیر موج تحولات سوریه را با شدت بیشتری تجربه می‌کند، بر اهمیت وحدت و اولویت دادن به یک فرایند سیاسی جامع برای دستیابی به ثبات و اجماع تأکید کرد. همزمان با تجدید چینش ژئوپلتیکی در این کشورها، رسانه‌های منطقه نیز دستخوش تغییر قابل توجهی در روایت خود از رویدادهای سوریه شدند.

نگرانی‌ها از کشورهای دخیل در آینده سوریه

وقایع کنونی در سوریه اما نگرانی‌هایی را درباره شکل حکومت آینده در سوریه، تکلیف گروه‌ها و جناح‌های مختلف و اقلیت‌ها و وفاداران به دولت سابق برانگیخته است. برای ریاض، فروپاشی دمشق ضربه‌ای به محاسبات ژئوپلتیکی آن بود و ملک سلمان را مجبور کرد رویکرد خود را بازتعریف کند. ریاض به سرعت هیئتی را برای دیدار با مقامات سوریه اعزام کرد که خبر از یک تغییر عملی در این رابطه می‌داد.

امارات با حفظ جوانب احتیاط نسبت به تمایلات اسلامی مخالفان، به دولت نوظهور نزدیک شد تا همکاری بالقوه را بررسی و در عین حال از جایگاه خود در برابر تقویت نفوذ ترکیه و قطر محافظت کند.مصر که با شکنندگی سیاسی داخلی دست و پنجه نرم می‌کرد، از تعامل مستقیم اجتناب کرده و سطح مداخله خود را به اقدامات دیپلماتیک محدود کرد.

اردن که به همان اندازه از بی‌ثباتی منطقه و سرایت آن به این کشور نگران است، در ۱۴دسامبر نشست اضطراری کمیته تماس وزیران عرب در مورد سوریه را تشکیل داد. 

آغاز رقابت‌ها برای نفوذ در سوریه

هادی قبیسی، مدیر مرکز تحقیقات و توسعه اتحادیه (U-feed) در این باره می‌گوید: ریاض از این رو در تلاش برای نفوذ در سوریه است که در جنگ سوریه نقش داشته و روی وهابی‌ها، شیوخ، نیروهای افراطی و برخی نیروهای نظامی نفوذ دارد. بنابراین به دنبال کسب سهمی در سوریه است تا ترکیه تمام فرصت سوریه را در انحصار خود درنیاورد. ریاض همچنین می‌خواهد در تنظیم اوضاع سوریه در سطوح اقتصادی و سیاسی شریک باشد تا این دستاورد و این فضای سوریه به بستری برای طرح مشکلاتی که عربستان و به‌ویژه اردن را تحت تأثیر قرار می‌دهد، تبدیل نشود.

قبیسی در مورد امارات معتقد است به باور ابوظبی آنچه در سوریه اتفاق افتاده دستاوردی برای ترکیه و قطر است و این دستاورد نباید ادامه یابد و به دنبال تضعیف و خراب کردن آن است و از آنجایی که در مناطق کردنشین نفوذ دارد، تلاش خواهد کرد ساخت این ساختار جدید را دشوارتر و پیچیده‌تر کند. این محقق و نویسنده سیاسی می‌افزاید: مصر شرایط کنونی را عاملی تأثیرگذار بر اخوان‌المسلمین می‌بیند، به ویژه که این کشور در شرایط اقتصادی و سیاسی داخلی در وضعیت بدی قرار دارد و نگران گسترش تحولات از سوریه به مصر است.

چه کسی در نهایت آینده سوریه را رقم خواهد زد؟

در حالی که شرایط کنونی سوریه از یک بافت اجتماعی پراکنده و وفاداری‌های سیاسی متضاد حکایت دارد، مداخلات خارجی همچنان یک عامل مهم باقی می‌ماند. کشورهای حامی مانند ترکیه و قطر با دقت از نفوذ خود استفاده خواهند کرد، در حالی که عربستان سعودی، امارات و اردن مشارکتشان را برای حفاظت از منافع ارهبردی خود ارزیابی خواهند کرد.

جعفر قنادباشی کارشناس مسائل منطقه در گفت‌وگو با قدس در این باره می‌گوید: به‌طور مشخص التهابات در سوریه برای مدتی ادامه خواهد یافت، چرا که نه گروه‌های معارض و نه کشورهای منطقه که در پی نفوذ و جای پا در سوریه می‌گردند، ابزار و توان و پایگاه لازم برای در دست گرفتن روند امور را ندارند و از طرفی اراده مطلقی برای رسیدن به یک تفاهم در سوریه در حال حاضر وجود ندارد، به‌خصوص اینکه سیاست و اراده بین‌المللی نیز بر ایجاد و روی کار آمدن یک قدرت مقتدر و دولت قوی مرکزی و مستقل استوار نیست، برعکس اراده بین‌المللی بر سوریه ضعیف استوار شده است، چنان‌که در لیبی شاهد هستیم. درواقع آنچه مدنظر قدرت‌های بین‌المللی است ایجاد یک هرج و مرج کنترل شده در سوریه است که منافع همسایگان را به خطر نیندازد.

قنادباشی با اشاره به رقابت نفوذ میان ائتلاف شمالی یعنی ترکیه و قطر با اتحاد جنوبی یعنی امارات و عربستان در سوریه تصریح کرد: درواقع تقابل بی‌سرانجامی که میان این دو ائتلاف اخوانی و افراطی در سودان و لیبی وجود دارد به سوریه نیز سرایت پیدا کرده و این کشور را در کوتاه‌مدت صحنه درگیری‌ها و رقابت قدرت خواهد کرد، اما در میان‌مدت سرنوشت سوریه توسط مردم این کشور که برخلاف لیبی و سودان تجربه مقاومت را دارند و نه خواهان سلطه ترکیه و نه خواهان سلطه افراط گرایان مذهبی هستند، تعیین خواهد شد.

عوامل کلیدی تعیین‌کننده مسیر آینده سوریه

به نظر می‌رسد چند عامل کلیدی مسیر آینده سوریه و ثبات غرب آسیا را تعیین خواهد کرد. نخست؛ رضایت قدرت‌های منطقه‌ای از موقعیت‌ها، نفوذ و دستاوردهایشان که در نظام سیاسی جدید نقش حیاتی خواهد داشت. بنابراین کشورها ارزیابی خواهند کرد که آیا منافع راهبردی آن‌ها به اندازه کافی مورد توجه قرار می‌گیرد و آیا می‌توانند جای پای خود را در نظم در حال تحول حفظ کنند یا خیر.

دوم؛ سطح اعتمادی که این کشورها به ثبات درازمدت سوریه دارند، تأثیر زیادی بر تعامل آن‌ها خواهد داشت. هرگونه نشانه‌ای از ناآرامی‌ طولانی‌مدت یا شکست حکومتی می‌تواند بازیگران خارجی را وادار کند در مشارکت خود تجدیدنظر کرده یا مداخلات خود را تشدید کنند.

سوم؛ میزان همسویی و همکاری‌های منطقه‌ای با تأکید بر منافع مشترک در حفظ امنیت منطقه تعیین‌کننده خواهد بود. با این حال با توجه به تضاد منافع موجود و نبود اراده منطقه‌ای و بین‌المللی بر ایجاد یک سوریه با ثبات و مستقل، نمی‌توان چشم‌انداز روشنی در کوتاه‌مدت برای سوریه متصور بود؛ تجربه تاریخی نشان داده سرنوشت یک ملت به دست خود آن‌ها رقم خواهد خورد.