در میان رنگها و طرحها، در میان قابها و کتیبهها، روی ایوان و دیوارها، بر بلندای گلدسته و گنبد، هرجای این مکان مطهر را که نگاهی بیندازیم، نامش چشمنوازی میکند. هرجا سر بچرخانیم و در زیبایی ترنج و کتیبه و لوزی و... مسحور شویم نام محمد(ص) را میبینیم. از زمانی که نصب کاشی سنتی در حرم مطهر آغاز شده، هرگز نام پیامبر(ص) از نظر کاشیکاران و معماران محو نشده و به همین خاطر است که در دورههای مختلف، این نام مبارک در گوشه و کنار حرم حک شده است.
در ادامه مروری داریم بر ویژگیهای استفاده از نام نبی اکرم(ص) در کاشیکاریهای حرم مطهر.
هنر با چاشنی ارادت
از بلندای گلدستههای صحن پیامبر اعظم(ص) گرفته تا رواقهای زیرسطحی، هر دیوار و ایوان و سقفی که با کاشیهای سنتی یا گچبری و آینهکاری پوشیده شده باشد با نام ائمه اطهار(ع) و حضرت رسول(ص) مزین شده است.
نام پیامبر اسلام(ص) بر ایوانها، گلدستهها، گنبد مسجد گوهرشاد، کاشیکاری صحنها، ازارهها، روضه منوره و دیگر اماکن چشمنوازی میکند و معمولاً هم در کنار نامهای مبارک دیگر خاندان عصمت و طهارت(ع) قرار میگیرد.
نقش نام حضرت محمد(ص) بر کاشیهای حرم مطهر امام رضا(ع) یکی از مظاهر هنر اسلامی و عشق به خاندان پیامبر(ص) در معماری این مکان مقدس است. این اقدام زیبا نه تنها بیانگر احترام و ارادت به پیامبر اسلام(ص)، بلکه نمادی از ذوق و هنر ایرانی و اسلامی است که در طول قرنها در این مکان مقدس جای خود را پیدا کرده است.
نام محمد(ص)، جاری در تاریخ معماری حرم مطهر
پیشینهشناسی بارگاه منور رضوی حاکی از این است که همواره نام پیامبر اسلام(ص) در فضای بارگاه منور رضوی بر چشم و زبان جای بوده است. معماران این بنای بزرگ و مقدس اسلام و ایران، از گلدسته گرفته تا صحن، روضه منوره، رواق و... نام اهلبیت(ع) را بر اماکن مختلف نمایان کردهاند که نام حضرت محمد(ص) در میان این نامها همیشه مرکز توجه است.
در کاشیکاریهای روضه منوره که متعلق به قرن هفتم هجری قمری است، نام ایشان دیده میشود و در گذر زمان کمی جلوتر که بیاییم نام پیامبر(ص) را بر کاشیهای گنبد مسجدگوهرشاد میبینیم که از دوره تیموریان به جا مانده است. در دوره صفویه هم معماران بارگاه منور رضوی در آثار کاشیکاری خود نام حضرت محمد(ص) را جای دادهاند، نامی که اکنون در صحن انقلاب اسلامی در ایوانها و ازارهها به چشم میخورد.
نام حضرت رسول(ص) در صحن آزادی هم چشمنوازی میکند، از ایوانها گرفته تا ورودی حجرهها و حتی در میان آجرچینیهای سنتی؛ این هم آثاری زیباست که از دوره قاجار و معماری آن زمان به یادگار مانده است. اما آنچه در ایوانهای صحن پیامبر اعظم(ص) که به نام مبارک ایشان است و یا در صحن کوثر و رواقهای تازهتأسیس میبینیم این است که در میان این معماری هم نام حضرت رسول(ص) حک شده است.
زیبایی رنگها و طرحها
کاشیهای مزین به نام پیامبر اسلام(ص) در رنگهای مختلفی ساخته و نصب شدهاند. رنگ کاشیها هم متناسب با دورههای تاریخی متأثر از معماری آن دورهها تغییر کرده است. در کاشیهای مربوط به دوره تیموری و صفوی، نام حضرت محمد(ص) مانند سایر ائمهاطهار(ع) بیشتر به رنگ سفید درآمده که در احاطه رنگهای لاجوردی یا آبی و یا فیروزهای است.
به کار بردن این رنگها در آن زمان، ترسیمی از فضای بهشت داشتهاند و در آثار معماری بهجا مانده از آن زمان، رنگهای غالب بودند. البته در برخی آثار معماری آن دورهها نام حضرت رسول(ص) به رنگ آبی فیروزهای هم درآمده است.
از دوره قاجار، رنگ زرد وارد معماری حرم مطهر رضوی شد و به همین واسطه کاشیکاری سنتی صحن آزادی که به جامانده از این دوره تاریخی است، فضایی متفاوت را نمایان میکند. نام پیامبر(ص) بر ایوانها و دیوارههای صحن به رنگهای زرد، لاجوردی و سفید دیده میشود که در احاطه رنگهای دیگر هستند. حک شدن نام محمد مصطفی(ص) بر گلدستهها یا گنبدها در اماکن متبرکه حرم مطهر همراه با رنگهای طلایی، سفید، لاجوردی و فیروزهای نیز بوده است.
محمد(ص) در قاب اشکال هندسی
حک شدن نام نبی اکرم(ص) بر کاشیها و یا دیوارچینیهای ظریف اماکن متبرکه حرم مطهر، در قابهای مختلفی جای گرفته است؛ قابهایی که هر کدام یک شکل هندسی دارند. جالب است که مروری بر آثار دورههای مختلف معماری حرم مطهر نشان میدهد در هر زمان، یک اثر و شکل خاص خودنمایی کرده است.
لوزی قاب هندسی غالب در میان کاشیکاریهایی است که نام خاندان اهلبیت(ع) را در خود جای دادهاند. این شکل هندسی هم در کاشیکاریهای قدیمی مربوط به قرن هفتم و هم در طرحهای بهجا مانده از دوره معاصر پرکاربرد بوده است. به این ترتیب که نام حضرت محمد(ص) هم در این قابها در روضه منوره به چشم میخورد و هم در صحن غدیر، صحن کوثر و ...
مستطیل و مربع پس از لوزی بیشترین کاربرد را در میان اشکال هندسی در کاشیکاری فضای حرم مطهر دارند. البته علاوه بر اینها چند ضلعیهای نامنظمی هم بر دیوارهها، ایوانها یا ازارهها از دورههای مختلف بهجا ماندهاند که نام ائمهاطهار(ع) را در خود جای دادهاند.
فارغ از شکلهای هندسی، نام حضرت محمد(ص) در مرکزیت کتیبهها یا ترنجهای زیبا چشمنوازی میکند. هرچه به آثار قرنهای دور برمیگردیم، این نوع کاشیکاری با قاب کتیبهای و ترنجی بیشتر به چشم میآید.
خلق قابهای زیبا با خطوط خاص
برای حک شدن نام پیامبر عظیمالشأن اسلام(ص) بر کاشیکاریهای حرم مطهر، خطوط مختلف خوشنویسی استفاده شده که این مورد هم متناسب با دورههای تاریخی در اماکن حرم مطهر شکلهای گوناگونی به خود گرفته است. خط کوفی بنایی در میان طراحان و کاشیکارها بیشتر مورد وثوق بوده است. حتی نامهایی که در میان آجرچینیهای سنتی هم توجه زائران حضرت(ع) را به خود جلب میکند، با همین خط کوفی بنایی ایجاد شده است.
در برخی اماکن متبرکه از جمله صحن انقلاب و در محلِ ایوانها و یا کاشیکاری ورودی حجرهها نیز نام حضرت محمد(ص) ماندگار شده است. بیشتر این کاشیها که بهجا مانده از عصر صفوی هستند با خط نسخ و یا ثلث به نام پیامبر اسلام(ص) آراسته شدهاند.
البته در میان کاشیکاریهای سنتی روضه منوره و یا اماکنی که در دوره معاصر ساخته شدهاند مانند صحن پیامبر اعظم(ص) و یا صحن غدیر و کوثر، نام رسول اکرم(ص) با خطوط نستعلیق و یا ریحان هم حک شده است که بیشتر بر ایوانها و یا کاشیهای سردر میان ورودی حجرهها جای گرفته است.
نظر شما